“Пушкин уонна Саха сирэ» диэн улуу бэйиэт А.С.Пушкин төрөөбүтэ 225 сылыгар анаммыт тэрээһиҥҥэ Б. Ойуунускай аатынан Литэрэтиирэ түмэлигэр сырыттым. Тылбаасчыттар норуот суруйааччыта Н.Михалева-Сайа, А.Гуринов- Арчылан, В. Комиссарова- Күлүмүрэ кыттыыны ыллылар. Пушкин туһунан кэллиэксийэ, кинигэ быыстапката туруорбуттар. Оҕолорго уруһуй күрэҕэ ыытыллыбыт.
Тэрээһини түмэл үлэһиттэрэ Ефросинья Семеновна — сүрүн дакылааччыт, Линда Николаевна Иванова иилээн- саҕалаан ыыттылар. Тылбаасчыттар тыл эттилэр. Тэрээһин сүрдээх иһирэхтик барда.
Кырдьык, Пушкин биһиги олохпутугар сабыдыала баһырхай. Олох оҕо эрдэхпититтэн кини остуоруйаларынан улааппыппыт. Оччолорго сахалыы тылбаастаммыт остуоруйалара дэлэйэ. Кыра кылааска сылдьан Салтаан саар туһунан остуоруйатынан испэхтээх курдук оҥорон туруорбуппутун өйдүүбүн.
Оччоттон баччаҕа дылы саха суруйааччылара Пушкин айымньыларын хото тылбаастыыллар, киниттэн хоһоон суруйуу ньыматыгар үөрэнэллэр да диэххэ сөп. Пушкин хоһооннорун тыла- өһө өйдөнүмтүө, киһи сүрэҕин, дууһатын ортотунан киирэр. Оччотооҕу бэйиэттэр хоһооннорун ааҕан көрдөххө сүрдээх уустук. Ол да иһин Пушкин гений буоллаҕа, »всё гениальное — просто» диэбит курдук.
Хоһооҥҥо ис хоһоон уонна рифма баар буолар. Н.Носов Билбэччэйин санаан кэллим, хоһоон суруйарга холонорун:
»Торопыжка был голодный,
Проглотил утюг холодный.» Уонна соһуйарын: »Рифма есть смысла нет».
А.С.Пушкин Саха сирин кытта сибээһэ инньэ 17 үйэттэн саҕаланар. Кини өбүгэтэ, аймаҕа Василий Никитич Пушкин Саха сиригэр воеводанан ананан кэлэн сулууспалаабыта уонна сиэмэх, кырыктаах, элбэх киһи тыыныгар турбут В.Д.Поярковы тутан хаайан, сууттаабыт өҥөлөөх.
Поярков Таатта, Амма сиригэр сахалар үс түөлбэлээн олорбут сирдэрин үрэйбит, элбэх киһи өлбүт, атыттар куоппуттар. Онтон Бөтүҥҥэ тиийбит. Сахалар бөҕөргөтүүгэ саспыттар уонна алы гынаары, эйэлэһээри 50 киис тириитин бэлэх ууммуттарын ылан баран бөҕөргөтүүнү дьоннору баҕастары уоттаабыт. Хас эмэ сүүһүнэн оҕо, дьахтар, эр киһи тыыннаахтыы күл- көмөр буолбуттар.
1643 с. 132 киһилээх этэрээтинэн Алдан өрүһүнэн устан Амурга тиийбит. Онно олохтоохтор төһө эмэ үчүгэйдик көрсүбүттэрин үрдүнэн, баайдарын халаары сэриилээбит. Олохтоох даурдар өрө тураннар остуруокка хорҕойорго күһэллибиттэр. Хоргуйаннар өлбүт киһи этин сииргэ кытта тиийбиттэр диэн суруйаллар. Үс сыл буолан баран ахсааннара лаппа аҕыйаан сыккырыыр тыыннара эрэ Дьокуускайы булбуттар. Ол кэмҥэ П.Головин оннугар саҥа воевода В.Пушкин ананан кэлбит эбит. Кини Поярковы тута хаайбыт уонна сууттаабыт. Хааһына үбүн уорара, дьону кэйгэллиирэ, бэйэтин эрэ байытар санаалааҕа барыта мунньуллан, дьон сөбүлээбэтэ биллэн, үҥсүү бөҕө киирэн оннук дьаһаннаҕа. Бэл Поярков бэйэтин хаһаахтара сөбүлээбэттэр эбит.
Пушкин кэлиэҕиттэн бэрээдэк тупсубут, дьаһаах хомуйуута уоруу суох буолан элбээбит диэн суруйаллар. Биһиги хайдах даҕаны воевода Пушкин Поярковы сыыһа сууттаабыт диир кыахпыт суох, баар чахчыларга олоҕурдаҕа. Оччотугар ол үтүрүллүбүт сахалар билиҥҥи көлүөнэтэ, биһиги, тоҕо Поярковы чиэстээн биир сүрүн уулуссабытын, маҕаһыыммытын кини аатынан ааттаан олоробутуй?! Уулусса аатын уларытыахха диэн этэн көрөллөр да, тоҕо эрэ өйөммөт… Тыыннаахтыы умайбыт өбүгэлэрбит ыһыылара- хаһыылара да уйулҕабытын уйгуурпат…
Хоһоон диэн литэрэтиирэ чыпчаала, сүмэтэ, сүөгэйэ буолар. Иэйиини, ис санааны аҕыйах тылынан чаҕылхайдык этэн кэбиһэр дьоҕур. Тылбаасчыт хоһоон иэйиитин, ис тыынын чопчу биэриэхтээх, хоһоон тутулун, кээмэйин, тэтимин халбаҥнаабакка тутуһуохтаах. Ити курдук элбэх хаарчах, уустук сорук турар. Ылбычча киһи кыайан ылсыбат дьыалата. Тылбаас туһунан айах кэпсээнэ баар. Былыр диэххэ, биир биллэр бэйиэт А.Блок хоһооннорун тылбаастаабыт. Оччолорго саха суруйааччылара саха тылын маастардара буоллаҕа, оттон нууччалыы соччо үчүгэйдик билбэттэрэ баар суол.
»Зазвенело уздечко» диэни »Үүн тыаһа кылыргыыра» диэбит. Оттон »Голосила мать» диэҥҥэ эстэн түспүт, »Маатынан кутара» диэччи буолбут. Ону быһааран биэрбиттэригэр »Ээ» диэн баран »Ийэ ытыыра- соҥуура» диэн тута көннөрбүт үһү.
Билиҥҥи саха суруйааччылара нууччалыы үчүгэйдик билэллэр, икки тылынан тэҥинэн да суруйуохтарын сөп, суруйаллар даҕаны.
Таптал лиирикэтин бастыҥ айымньыта А.С.Пушкин »Я помню чудное мгновенье…» хоһоону норуот суруйааччыта Сайа хайдах курдук истиҥник, күүстээхтик тылбаастаабытый! »Өйдүүбүн ол күлүм түгэни…» Улуу Пушкин Анна Кернҥа тапталын иэйиитин сахалыы тыыннаан тылбаастаабыта олус табыллыбыт. Нуучча биллэр композитора Глинка ити хоһооҥҥо романс суруйбута классическай айымньы буолар. Оттон Сайа ити тылбааһын норуот артыыһа Алексей Егоров ырыа гынан көтүппүтэ уостан түспэккэ ылланар. Сахаҕа тылбааска туспа ырыа суруллубутун өссө истэ иликпин.
Ити тэрээһиҥҥэ элбэх киһи тыл эттэ, санаа үллэһиннэ, бэйэлэрин тылбаастарын да иһитиннэрдилэр. Бу А.С.Пушкин тэрээһиниттэн бары да сүрдээҕин өрө көтөҕүллэн, үөрэн тарҕастыбыт.
