Былырыын балаҕан ыйыгар Ил Дархан Айсен Николаев сыл аайы ыам ыйын 25 күнүгэр Оһуохай күнүн олохтуур ыйаахха илии баттаабыта. Онон быйыл бу күн аан бастаан бэлиэтэннэ. Ыам ыйын 27-28 күннэригэр Оһуохайы үөрэтээччилэр, уһуйааччылар, этээччилэр бастакы форумҥа мустан ирэ-хоро кэпсэттилэр, санаа үллэһиннилэр, Оһуохайы сайыннарарга былааннарын торумнаатылар.
Тыл этээччилэри истэ олорон мин курдук оһуохайдыы сылдьар дьону көрбөккө улааппыттар баалларыттан соһуйдум. Дьиктитэ диэн бу дьон улаатан, үөрэхтэнэн баран оһуокайы, оһуокайдьыттары чинчийэр, оһуокайы үйэлиир туһугар күүскэ үлэлииллэр эбит. Ол аата оһуокай хас биирдии саха киһитин этигэр-хааныгар баар эбит буоллаҕа. Аны оһуокайы көрбөккө-истибэккэ улааппыт да дьон оһуохайдьыт туттарыттан-хаптарыттан, ырыатыгар этэр тылларыттан тугу эрэ өйдүүр, ылынар, сороҕор ылыммат. Онон киһи барыта ыллаһар, үҥкүүлэһэр оһуохайдьыттаах.
Омоҕой баай саҕаттан
Олохтоммут оһуокай,
Эллэй эһэбит эрдэхтэн
Этиллибит эһиэкэй, — оһуохай үксүн бу тыллартан саҕаланар. Ити сахалар төрүттэрэ кэлиэхтэриттэн оһуохай Саха сиригэр баар буолбутун туоһулуур курдук эрээри, “круговой танец” эбэтэр “эргиччи үҥкүү” омук аайы баар. Атын да омуктар бэйэлэрин үҥкүүлэрин сааһын быһаара сатыыр эбиттэр. Сорохтор 300, 500 сыл дииллэр эбит да сыыһа буолуо. Эргиччи үҥкүү киһи күҥҥэ сүгүрүйэр буолуоҕуттан баара буолуо. Эбиитин сарын сарынтан өйөһөн, тоҥолох тоҥолохтон тутуһан, илии илииттэн ылсыһан үҥкүүлүүр дьон күүстэригэр күүс эрэ эбиллибэт, кинилэр ырыа-үҥкүү, тыл дьайыыларынан биир санааланаллар уонна Айыы дьоно, Күн дьоно буоларга дьулуһаллар. Ону араас омуктар эргиччи үҥкүүлэрэ атын омуктарга тиийимтиэтэ туоһулуур. Холобур, биһиги оһуохайбытын көрбүт – истибит, үҥкүүлэспит дьон Сахабыт сирин дьиктиргииллэр, кэрэхсииллэр, кинилэр саха дьонугар куһаҕаны баҕарбаттарыгар киһи эрэ итэҕэйэр.
1920-с сыллар саҥаларыгар улуустарга син ыһыахтар буолар эбиттэр. Холобур, Тааттаҕа П.А. Ойуунускай сылдьыбыт ыһыахтарын туһунан ахтыылар бааллар. 1930 сылларга буолбут ыһыахтар өбүгэ үгэһинэн буолбакка үөһэттэн кэлбит ыйаахтары тутуһан оҥоруллубуттар. Ол аата дакылаат үөһэ дакылаат, күүскэ үлэлииргэ араас ыҥырыылар. А.А. Аммосов ахтарынан 1933 сыллаахха Сунтаарга С.А. Зверев – Кыыл Уола ыһыы саҕана үҥкүү тылын этэн 800 солкуобайга ыстарааптаммыт. П.А. Ойуунускай быһаччы кыттыытынан ити ыстараап төнүннэриллибит. Атын оройуннарга атын да оһуохайдьыттар дьүүлгэ тардыллыбыттара буолуо. Ол иһин оһуохай умнулла сыстаҕа. Ол да буоллар Сунтаарга Дарья Платоновна Петрова – Киччэй Эмээхсинэ 1941 сыллаахха диэри ыһыах ыһара, оһуохай тэрийэрэ үһү. Бу маннык хорсун дьоннордоох буолан сунтаардар оһуохайдара өрүү тыыннаах буоллаҕа.
П.А. Ойуунускай 1927 сыллаахха суруллубут “Якутская сказка (олонхо), ее сюжет и содержание” диэн үлэтигэр эппит: “Танец «оһуохай» в «олонхо» и преданиях героического эпоса не упоминается. Поэтому его можно считать перенятым позднее от других народностей, возможно от бурят или тунгусов. Конечно, появление танцев не приходится объяснять исключительно влиянием коневодства. Первой основой танцев нужно считать подражание танцу журавлей и стерхов. Обычно во всех песнях, сопровождающих танцы говорится, что нужно петь и плясать, взявшись за руки, как журавли и стерхи. Сохранилось предание, что журавли и стерхи пляшут в кругу или двумя шеренгами, распластав свои крылья, то есть, как бы взявшись за руки».
Бу этиллибити ааҕан баран һээдьэни саныы түһэбит. Саха сиригэр, ама ким һээдьэни кэрэхсээбэт буоллуой. Сатыыр, сатаабат буолларбыт даҕаны үҥкүүлэһэбит. Ол эрээри һээдьэ дириҥ ис хоһоонун өйдөөбөт эбиппит. Итинник санааҕа этнограф А.А. Алексеев үлэлэрин ааҕан баран кэлэҕин. Кини омугунан эбээн. Норуотун культуратын туһунан араас омук сирдэрин университеттарыгар лекция ааҕар. Кини кэпсииринэн, суруйарынан эбээннэр саас мустар анал сирдээхтэр эбит. Онно кэлэн чуумнарын туруоруналлар. Сарсыарда эрдэ аҕа баһылыктара чуумнары кэрийэ сылдьан ыйытар кимнээхтэрин, хастарын, урут турбут чуумнар суохтарын эмиэ бэлиэҕэ ылынар. Онтон барыларын ыҥыртыыр, эргиччи туруорар уонна һээдьэ саҕаланар. Наһаа бытааннык, курустук. Ити аата кыһыны хайдах туораабыттарын, ким суох буолбутун кэпсииллэр. Онтон кинилэри кэриэстииллэригэр арыый түргэтииллэр, орпут дьон олоҕу салгыахтаахтарын туһунан кэпсэтии барар. Сыыйа-баайа күн сирэ, айылҕа, олох кэрэтин хоһуйаллар, бэйэ бэйэлэригэр санааны түһэрбэккэ олоруохтаахтарын санатыһаллар уонна кэрэ көтөрдөр – кыталыктар – курдук буоларга ыҥырсаллар. Дьэ, онтон кими баҕарар соһутар, умсугутар көтүү үҥкүү саҕаланар. Һээдьэ дьону, араас омуктары ситимниир күүһүн эбээн поэта В. Кейметинов – Баргачан “Вашингтоҥҥа һээдьэ” диэн хоһоонугар маннык хоһуйбут:
Урал хайатын уҥуордаан,
Европаны ааһа түһэн,
Байҕалы үрдүнэн тайааран,
Табаһыт эбээн ыччаттара
Уучахтарын оннугар
Көтөр аал көлөлөнөн
Киэҥ Куйаары тыыраммыт
Үрдүк үөрүү аргыстанан,
Уһун суолу тобулан
Америка сиригэр түстүбүт.
Америка олохтоох омуктарын
Эскимос, саами дьоннорун,
Юпиктар, инуиттар ыччаттарын,
Азия, Африка олохтоохторун
Ыкса чугастык билсистибит.
Материк араас муннугуттан
Хоту омуктар мустаммыт
Бары бииргэ сэлэһэн
Түһүлгэни тэрийдибит.
Америка килбэйэр киинигэр
Вашингтон скверигэр
Уруулуу дьоннуун ыҥырсан
Ыллаан, һээдьэлээн тэптибит.
һээдьэ тыла абылыы дьиэрэйдэ
Сэргэхситтэ ыалдьыттары,
Сэлэлии туран ыллаатыбыт
Араас омук тылынан.
һээдьэни сэҥээрэннэр
Сэргэ хаамса эргийдилэр,
һээдьэ-эбээн үҥкүүтэ
Ситимнээтэ омук дьонун.
Һээдьэ ураты күүһүн В. Кейметинов – Баргачан атын да хоһоонноругар булабыт. Кини этэринэн Һээдьэни үҥкүүлүүр киһи кырдьыбат. Ол аата, саас аайы этин-сиинин, өйүн-санаатын һээдьэни үҥкүүлүүгэр ыраастанар, чөлүгэр түһэринэр буоллаҕа.
Бикипиэдьийэҕэ сурулларынан “Оһуохай — сахалар былыргы үҥкүүлэрэ. Сиэри -туому тутуһууну кытта ситимнээх. Былыргы сахалар аан дойдуну көрүүлэрэ бу үҥкүү хамсаныыларын нөҥүө биллэр. Элбэх киһи эргимтэҕэ туран анал хатыланар хамсаныылары оҥоро-оҥоро уонна ыллыы-ыллыы күн хоту эргийэллэр. Үс чаастан турар. Саҕалааһын — таһаарааччы дьону ыҥырар, бытаан үҥэр хамсаныылар оҥоһуллаллар. Иккис аҥаара — хаамыы үҥкүү — былыр айаны ойуулуур эбит, оһуохай саамай уһун чааһа. Манна сэниэлээх хамсаныылар баар буолаллар, дэгэрэҥ ырыа ылланар. Үҥкүүһүттэр илиилэрэ-атахтара буруһууна курдук хамсыыр. Оһуохай үһүс чааһа — көтүү. Үҥкүү чыпчаала. Саамай кылгас ол гынан баран саамай өрө көтөҕүүлээх. Дьон ойуолаһан бараллар. Көтүү үҥкүү (киэҥник ыллахха — ыһыах) сүрүн санаатын ситиһэр — айыылары кытта биир буолуу, санаа бөҕөргөөһүнэ. Сахалар сиэр-туом тутуһар сүрүн бырааһынньыктара — ыһыах — бу үҥкүүтэ суох былыр да быйыл да ааспат. Оһуохай битиини кытта «күн улууһун дьонун» сүрүн үҥкүүлэрэ этэ. Үҥкүү сиэригэр-туомугар киһи, айылҕа, уонна куйаар (космос) биир тиһиликкэ киирэллэрэ көстөр”.
Үөрэтээччилэр, уһуйааччылар этэллэринэн оһуохай “искусство үс кѳрүҥүн үҥкүүнү, ырыаны, поэзияны түмэн илдьэ сылдьар сүдү айымньы. Кини дэгиттэр иитэр – үѳрэтэр, сайыннарар, коллективнай тыыҥҥа уһуйар ураты айымньы. Оһуохай кѳннѳрү кѳрдѳххѳ-иһиттэххэ туох да уустуга суох курдук эрээри, ис иһигэр киирдэххэ, сүрдээх ыарахан – уустук. • Оһуохай түһүлгэтэ үс түһүмэхтээх: — оһуохайга ыҥырыы – хаамыы — кѳтүү; • Оһуохай кута – этээччи».
Оһуохай, ыһыах быстыспат ситимнээхтэр уонна умнулла сылдьыбыт кэмнэрдээхтэр. Ол иһин аан бастаан А.Е. Кулаковскай – Өксөкүлээх Өлөксөй 1905 (1915) сыллаахха Бүлүүгэ суруйбут «Бүлүүлүү үҥкүү” диэн хоһоонун санаан кэлиэҕиҥ. Кини сайын кэлиитэ сахаларга хайдах курдук күүтүүлээҕин кэпсиир уонна оһуохайга ыҥырар:
Чэйиҥ, чэйиҥ сэгэрдээр.
Ордоо-дугуй уолаттар,
Кындыа-кылыс кыргыттар,
Тойон-ньургун убайдар,
Айгыр-дьаралык саҥастар.
Тохсуньньулуур ыйдартан номохтордоох
Уһун-туйгун оһуокайда
Олохтуоҕуҥ доҕоттоор.
Ахсыньньылыыр ыйдартан ахтылҕаннаах
Айаар-чаҕаан аһыакайда
Арыйыаҕыҥ атастаар.
Сэтиньньилиир ыйдартан кэтэхтэрдээх
Кэтит ньэҥкэ эһиэкэйдэ
Тэнитиэҕиҥ сэгэрдээр.
Ооньньуур уочараппыт туһаайда
Көрүлүүр күммүт көһүннэ
Үҥкүүлүүр үөрүүбүт үөскээтэ.
Оҕоньньоттордуун оонньуоҕуҥ,
Эмээхситтэрдиин эккириэҕиҥ,
Кыдьдьаҕастардыын кыттыһыаҕыҥ.
… … …
Сэттэ омук
Сэгээк ырыатынан
Сэгэйэ этэ иһиҥ,
Аҕыс омук
Айаар – чаҕаан ырыатынан
Айаара – айхаллыы хаамыҥ,
Тоҕус омук
Ходьоох тойугунан
Хоһуйа – дуорайа ойуҥ.
Бу хоһоонун кэҥэтэн, өссө дириҥ ис хоһоонноон 1924 с. Сеймчаҥҥа сылдьан “Сайын кэлиитэ” диэн айымньытын айбыта чуолкай. Хомоҕой тылынан уһун кыһын сахаларга дьайыытын, онтон саас кэлэн айылҕа уһуктуутун, көтөр – сүүрэр кэлиитин, от – мас тылларын, ыһыахха бэлэмнэниини уустаан – ураннаан суруйбута.
Саха киһи барахсан
Саахала ааһан,
Саргыта салаллан,
Санаата көнөн,
Үрүҥ күнү көрдөрбүт
Үрүҥ аар тойону өйдүөтэ,
Аан дайдыны харахтаппыт
Айыы тойону санаата.
Ол санаан, махтанан, аан маҥнай
Улуу тунах саҕына
Туҥуй ыһыаҕынан туомнанна,
Эҕэрдэ элбиирин саҕына
Эбир ыһыаҕын элбэттэ,
Кэскил кэҥиирин саҕына
Дэлэй ыһыаҕын дэбилиттэ.
Ити ыһыахха:
Өбүгэлэр үҥкүүлэрэ үөдүйэн,
Төрүттэр үҥкүүлэрэ төгүрүйэн,
Айбыттар үҥкүүлэрэ араллааннаан, —
Сэттэ омук сэгээк ырыата эйээрдэ,
Аҕыс омук араас ырыата айаарда,
Тоҕус омук ходьоох тойуга куйаарда.
Бары билэрбит буолуо ити 1924 с. кини Өймөкөөҥҥө Томтортон чугас Үрэх Төрдө диэн сиргэ саҥа олоҕу уруйдаан ыһыах ыспыта, уус киһини булан, эриэккэс ойуулаах 3 сэргэни туруорбута уонна сэргэлэрин тула оһуохайдаабыта. Онон аатырбыт “Сайын кэлиитэ” диэн поэматын бу ыһыах сценарийын курдук көрүөххэ да сөп буолуо. Кинини көрсүбүт, кэпсэппит Өймөкөөн дьоно ахталларынан Өксөкүлээх бэйэтин айымньыларын кинилэргэ элбэхтик ааҕара үһү. Онон алгыһын этэригэр поэмаҕа суруллубут алгыһын да аахпыта буолуо.
Мааны бастыҥ ааккар
Махтаат таҕаардыбыт,
Үрдүк үтүө ааккар
Үөрүү оҥордубут,
Ытык ыраас ааккар
Ыһыах ыстыбыт.
Уйгу быйаҥыҥ
Тунуйбутун туһугар
Уруйдуу турабыт,
Араҕас илгэҥ
Абыраабытын туһугар
Айхаллыы турабыт,
Кэтит кэскилиҥ
Дэлэйбитин туһугар
Эҕэрдэлии турабыт.
Ааттал-махтаат бэлиэтин
Ааккын ааттаан
Аал уокка
Ас кутан
Айах туттубут
Аар тойон аҕакайбыат!
Уру-уой, уру-уой, уру-уой!
“Сэттэ омук сэгээк ырыата эйээрдэ, Аҕыс омук араас ырыата айаарда, Тоҕус омук ходьоох тойуга куйаарда”, — диэн Кулаковскай мээнэҕэ эппэтэҕэ чахчы.
П.А. Ойуунускай 1929 сыллаахха суруйбут «Эргэ үҥкүүлэр – саҥа хоһооттор” диэн айымньытыгар “Ыһыах үҥкүүтэ”, “Оһуохай”, “Кулун куллуруһуу”, “Дьиэрэҥкэй”, “Илии аннынан эргийии”, “Атах тэпсиитэ”, “Чохчоохой” диэн үҥкүүлэри араартаан киллэртээбит. Биллэн турар, хоһооннор ырыанан-үҥкүүнэн сэбиэскэй былааһы уруйдааһыҥҥа анаммыттар.
Бу үҥкүүлэр ааттарын С.И. Боло «Саха национальнай бырааһынньыга – ыһыах тэрээһинэ” диэн 1945 сыллаахха Кыайыы ыһыаҕын тэрийиигэ сүбэлэр курдук суруллубут үлэтигэр булабыт. Кини этэринэн ыһыахха 10 үҥкүүнү үҥкүүлүоххэ сөп эбит “Сахалыы ырыалаах үҥкүү”, “Оһуохай (ырыалаах, көтүүлээх)”, “Һээгэ – һуугэ (эбэнкилии үҥкүү)”, “Дьиэрэҥкэй”, “Кулун куллуруһуу”, “Чээ – дуо, чээл күөх”, “Чохчоохой”, “Атах тэпсиитэ”, “Хаамыы үҥкүү”, “Кайгатар (хаҥаластыы үҥкүү)”.
Кыайыы ыһыаҕын иннинэ 1944 сыллаахха 231 ыһыах 21 улууска ыытыллыбыта. Олортон холобур курдук Мэҥэ — Хаҥаласка ыытыллыбыт ыһыаҕы ырыппыттара. Онно этиллэринэн элбэх оонньуулар умнуллубуттар. Арай оһуохай түүнү – күнүһү быһа үҥкүүлэммит. Аны оччолорго Мэҥэ Хаҥаласка Бүлүү, Өлүөхүмэ үҥкүүлэрин билэллэр эбит, оттон Таатталыы илииттэн сиэттиһэ сылдьан үҥкүүлүүр үҥкүү умнуллубут диэбиттэр.
Суруйааччылар 1944 – 1945 сыллардааҕы ыһыахтарга кыттыыны ылбыттара, аҕа саастаахтара сүбэһит буолбуттара, хоһоон – ырыа айбыттара. Холобур, С.Р. Кулачиков – Эллэй сэрииттэн улаханнык бааһыран кэлэн кыайыы күнүгэр арыый өрүттүбүт. Ити сыл кини “Үҥкүү” диэн хоһоону айбыта оһуохай ырыатын санатар. Оттон В.М. Күннүк – Урастыырап өссө 1944 сыллааха “Ыһыах ырыата” диэн суруйбут хоһооно тутатына тарҕаммыт уонна дойдутугар Аммаҕа ити сыл ыһыахха ылламмыт. Бу эмиэ оһуохайдыырга ананан суруллубут хоһоон. Улуу Кыайыы күнүгэр, ол аата 1945 сыллаахха ыам ыйын 9 күнүгэр, куоракка өссө биир дьикти оһуохай тыла этиллибит эбит. Ити күн суруйааччылар түмсэн радиоҕа хоһоон бөҕөтүн аахпыттар, онтон норуот поэта Л.А. Попов ахтыбытынан: “Тыл этэн, хоһоон ааҕан баран Сергей Васильев дьиэтигэр бары күргүөмүнэн тиийэн Кыайыы малааһынын оҥорбуппут. … Серафим Эллэйи уонна Тимофей Сметанины, саллаат доҕотторбутун, оччотооҕу сиэри ситэрэн, салгыҥҥа хачайдаабыппыт. Николай Мординов үҥкүү тылын эппитэ. Кини хаһан да үҥкүү тылын эппит сураҕа иһиллибэт этэ. Дьэ онно көтөҕүллүбүтүн көрүөҥ этэ.
Сайсарыбыт үрдүгэр
Саргы – дьаалы салалынна.
Өлүөнэбит биэрэгэр
Өрөгөй – талаан үрдээтэ. Итинниккэ маарынныыр ырыа этэ”.
Л.А. Попов бэйэтэ ити сыл сүрдээх үчүгэй тыллардаах “Ыһыах ырыата (үҥкүү тыла)” диэн хоһоону суруйбута.
Чэйиҥ, туруҥ, чэкийдээр,
Чэйиҥ, кэлиҥ, сэгэрдээр!
Тустуук, быһый уолаттар,
Тоҥолохтон тутуһуҥ;
Талба-талыы кыргыттар,
Тарбахтартан тардыһыҥ;
Эмээхсимнээх оҕонньор,
Илиилэртэн ылсыһыҥ.
Түөлбэ күөлгэ маарынныыр
Түһүлгэни төрүттээҥ,
Көрү-нары барытын
Көҕүлүөҕүҥ, көмүстээр!
Көҥүл-босхо, нусхаччы
Күөгэлдьитэ үктүөҕүҥ,
Наҕылыччы, наскыччы
Намылдьыһан биэриэҕиҥ.
Онтон ордук тэбиллэн,
Улам күүрэн, эбиллэн,
Сэлэ хаастыы сиэттиһэ,
Сэргэ дьиэрэҥ тэбиэҕиҥ.
Хоҥор хаастыы холбоһо
Ходьоҥ ойон иһиэҕиҥ!
Хомус тардар холбостун,
Кырыыппалаах кыттыстын,
Кыталыкпыт ырыатын
Кыҥкыначчы ыллатыҥ.
Туойар чугдаар тойукпут
Туруйа буолан туйаардын,
Хоһуйар нарын хоһооммут
Куба буолан куйаардын.
Бу ырыаҕа эмиэ улуу көтөрдөр бааллар. Суруйааччылар Кыайыы ыһыаҕар бэлэмнэнэргэ анаан анал хомуурунньук таһаарбыттара. Онно А.Е. Кулаковскай – Өксөкүлээх Өлөксөй “Сайын кэлиитэ” поэматыттан быһа тардан киллэрбиттэрэ эмиэ кэрэхсэбиллээх.
Бу ааттаммыт суруйааччылар оҕо эрдэхтэриттэн ыһыахтарга сылдьыбыт, оһуохайдаабыт, һээдьэлээбит дьон. Кинилэр айымньыларын ааҕан баран өйдөөтөххө урут оһуокайы үҥкүү, оонньуу, ырыа диэн ааттыыллар быһыылаах. Онон кинилэр айымньыларын олорбут олохторун, кэмнэрин кытары ситимнээн ыччакка тиэрдэр наада дии саныыбын. Оччоҕуна, санаабар, оһуохай дьикти историята суруллан тахсыа. Олортон саамай чаҕылхайдара, күүстээхтэрэ, или – эйэни уруйдуур, норуоттары ситимниир 1944-1945 сыллардаахха этиллибит оһуохайдар. Эбиитин ити кэмтэн Оһуохай тиллиннэҕэ дии.
Бастакы форумҥа умнуллубут Оһуохайдары тилиннэрбит аммалар, таатталар, уус-алданнар, хаҥаластар, өлүөхүмэлэр көрдөрүөхтээхтэр. Бу эмиэ Оһуохай историятыгар киирэр. Ханнык баҕарар үгэс төрдүттэн саҕалаан үөрэтилиннэҕинэ дьоҥҥо-сэргэҕэ, ордук ыччакка тиийимтиэ буоларыгар саарбахтаабаппын.
Ефросиния Ноговицына,
Литературнай музей научнай үлэһитэ
