Ааспыт сыл бүтүүтэ П.А. Ойуунускай аатынан Литературнай музейга Арассыыйа суруйааччыларын союһун чилиэнэ, поэт, прозаик, драматург, критик, учуутал Иннокентий Наумович Левин туһунан “Иннокентий Левин — Ньээчэс” диэн кинигэ сүрэхтэниитэ буолан ааспыта. Бу саҥа кинигэҕэ Иннокентий Наумович Левин-Ньээчэс туһунан чугас дьонун, үөлээннээхтэрин, биир идэлээхтэрин араас кэмҥэ суруллубут ахтыылара, оҕолорго анаан суруйбут хоһоонноро түмүллэн киирбиттэрэ. Сүрэхтээһин кэмигэр кини бэйэтэ айымньыларын хомуйан, сааһылаан бэчээккэ бэлэмнээбитин туһунан кэпсээбиттэрэ уонна ол кинигэ тахсара буоллар диэн баҕа санааларын эппиттэрэ. Тэрээһиҥҥэ Кэбээйи улууһун баһылыга И.И. Левин баара. Кини ити этиини бэрткэ сэҥээрэн истибитэ уонна кинигэни бэлэмнии туралларыгар көрдөспүтэ. Сотору буолаат, ватсап ситимигэр “Ньээчэһи үйэтитии” диэн группа тэриллибитэ. Хомуйуу диэн саамай улахан үлэни өр сылларга университетка үлэлэлээбит, математик идэлээх Альбина Васильевна Петрова, версткатын А.П. Иванова оҥорбуттара. Кинигэни үчүгэйкээн уруһуйдарынан С.С. Петров киэргэппитэ. Аан тылын норуодунай суруйааччы С.А. Попов – Тумат суруйбут. Кини Иннокентий Левин эдэр сааһыттан доҕоро, университетка бииргэ үөрэммиттэрэ. Кини ахтарынан оччолорго “Литературнай критик Егор Петрович Шестаков – Эрчимэн салайар “Сэргэлээх уоттара” диэн түмсүүтүн биир уоттаах хардаҕаһа Иннокентий Левин этэ. Эрчимэн кининэн эдэр поэттар хоһооннорун ырыттаран ууга – уокка түһэртэрэ”, — үһү. Тыыннааҕа буоллар, Иннокентий Наумович быйыл лоҕорун Тумат өрөгөйдөөх үбүлүөйүгэр кэлэн анабыл хоһоонун ааҕан, күлэн-үөрэн мичилийиэ этэ:
Кэлэн-баран элэстэнэн
Чахчылары сонордоһон –
Суруксуттаан күҥҥүн уһат
Уурастаабат Сэмэн Тумат, — диэх этэ.
Иннокентий Наумович Левин — Ньээчэс Кэбээйи киһитэ. Кини 1942 с. тохсунньу 4 күнүгэр Дьарбас диэн сиргэ төрөөбүтэ. 1962 с. Кэбээйи орто оскуолатын бүтэрэн уонна ити дьыл Советскай Армияҕа сулууспалыы барар. Армияттан кэлэн баран 1966 с университет саха салаатын үөрэнэн бүтэрэр. Саха тылын учууталынан Абыйга, Анаабырга, Кэбээйи Чагдатыгар уонна кэлин Чурапчыга үлэлиир. Чыаппара олохтооҕо Сивцева Анна Семеновнаны көрсөн дьоллорун холбоон ыал буолбута. Кинилэр 2 кыыс оҕоломмуттара.
Сытыы-хотуу, дириҥ билиилээх учууталы ханна да үлэлээтэр бары сөбүлүүллэрэ, ытыктыыллара, айымньыларын ааҕаллара. Арай сылтан сыл аайы кини бэйэтин туруга мөлтөөн испитэ. Ити барыта армияҕа Казахстан Семипалатинскай диэн куоратыгар сулууспалаабыт кэмин содула. Радиация киһи туругар туох алдьархайы оҥорорун оччолорго ким билиэй. Ол да буоллар Иннокентий Наумович кыһалҕатын, ыарыытын биллэрэ сатаабат эбит. Кини Сахатын сирин, бар дьонун, оҕолору олустук таптыыра. Ол да иһин саҥа кинигэтин аата «Эһиэхэ аныыбын күн уотун” диэн ааттаах.
Аныгы үйэҕэ электроннай кинигэ былааһы ылбыт курдук даҕаны сабыс-саҥа, тупсаҕай оҥоһуулаах, хомоҕой хоһооннордоох, сэһэннэрдээх – кэпсээннэрдээх кинигэттэн ордук суох ини. Аны оҕо – ыччат төрөөбүт тылын билбэт диэн баар. Хас биирдии саха ыалын аайы итинник кыһалҕа баар буолла. Учуутал Иннокентий Наумович оҕолорго анаан суруйбут хоһооннорун оҕолорго аахтахха, баҕар, ийэ тылга таптал тиллээрэй? Кини хоһооннорун айылҕаны, быһыыны – майгыны, дойдуну таптыыры үөрэтэр уруоктарга даҕаны туттуохха сөп. Аны остуоруйала, үһүйээннэрэ хайдах курдук ааҕарга умсугутуулаахтарый. Отон туһунан хоһоонун аахтахха отоно хараххар көстөр, сыта тулаҕар дыргыйар, кыыл, көтөр туһунан суруйбута эмиэ дьүһүннүүн, саҥалыын аттыгар мустар.
Хаарыаны, барыбытыгар анаабыт “Ийэ тыл” диэн хоһоонун хас биирдии киһи сүрэҕэ хамсыырын курдук аахпыт киһи!.
Үөрүүгэ этилиннэҕинэ,
Үрүмэччи курдук
Үчүгэй,
Сибэкки курдук
Сиэдэрэй – тыл баар.
Хараастыыга этилиннэҕинэ,
Харах уутун курдук хабархай,
Кырыыска кубулуйдаҕына,
Кыа хаанныы
Кытархай – тыл баар.
Ол да иһин
Өбүгэ саҕаттан
Өрүү эппиттэрэ
— Тыл – сэттээх!
Тылынан оонньоомоҥ!
Харыстааҥ Ийэ тылгытын,
Анааҥ киниэхэ
Сүрэххит тапталыҥ!
Мин Иннокентий Наумовиһы бэйэтин эрэ биирдэ көрбүтүм, хоһооннорун ааҕарын истибитим. Дьикти киһи этэ. Ааҕан истэҕин аайы саҥата эрчимирэр, дорҕооннорор, бэйэтэ уҥуохтуун улаатар эбит этэ. Кини бу дьоһуннаах кинигэтэ тахсыбытыгар аймах-доҕор дьонноро Кэбээйи улууһун дьаһалтатыгар махталлара улахан. Кырдьык, Кэбээйи улуу талаана, киэн туттар киһитэ Иннокентий Наумович. Мин тус бэйэм Чурапчыга, Кэбээйигэ, куоракка олорор аймахтарыгар ааҕааччылар ааттарыттан аҕаларын, убайдарын айымнньыларын кинигэ оҥорон таһаарбыттарыгар махтал тылларын этиэм этэ. Ол иһин этэбин “Ааккын үйэтитэр дьонноох буолар – дьол”.
Ефросиния Ноговицына,
П.А. Ойуунускай аатынан Литературнай музей научнай үлэһитэ
