2009 сылтан алтынньы 22 күнүгэр Аан дойду үрдүнэн “День белых журавлей” диэн сэриигэ өлбүттэри кэриэстиир кутурҕан күнэ ыытыллар. ЮНЕСКО биллэрбитинэн бу норуоттар сомоҕолоһууларын уонна өлбүт буойуннарга анаммыт ырыа ылланар, хоһоон ааҕыллар күнэ.
П.А. Ойуунускай аатынан Литературнай музейга бу күнү аан бастаан бэлиэтээтилэр. Быйыл балаҕан ыйын 20 күнүгэр музейга буолбут Дагестан норуодунай поэта Расул Гамзатов төрөөбүтэ 100 сааһын бэлиэтиир тэрээһиҥҥэ маннык күн баар эбит диэн этиллибитэ. Онно кэлбит дьон бары биир санаанан бэлиэтиэҕиҥ диэбиттэрэ олоххо киирдэ. Ыҥырыы суруктар эрдэ барбыттара эрээри тоҕо эрэ үөрэнээччилэр, студеннар кэлбэтэхтэрэ хомотто. Ол эрээри мустубут биир санаалаах дьон бу күнү инникитин хайдах бэлиэтиир туһунан кэпсэттилэр. Онон тэрээһин кинилэр сүбэ мунньахтарын курдук буолан ааспыта кэрэхсэбиллээх буолла. Ирэ-хоро кэпсэтии, санаа атастаһыыта, ырыа ылланыыта, хоһоон ааҕыыта… 2009 сылтан аан дойду үрдүнэн бу күнү итинник бэлиэтииллэр.
Хомоҕой хоһоонньут Полина Находкина — Полина Победа быйыл Р.Гамзатов 100сааһын туолуутугар маннык анабыл хоһоону суруйбут:
Авар тылын билбэппин,
Авар дьонун билбэппин,
Билэбин биир Расулу —
Бүтүн норуот сирэйин!
Маннык курдук поэттаах
Норуот сүппэт дьылҕалаах!
«Туруйалар» хоһооно
Күүстээх талаан туоһута!
Өлбөт мэҥэ уутунуу
Өйтөн сүппэт ырыата
Улуу Кыайыы күнүгэр
Уйадытар дьон кутун!
«Хайдах курдук Кыайыыны
Уһансыбыт былааһы
Үрэйдибит, ыстыбыт?!»-
Хоһоонунан кыланар:
«Өбүгэбэр тиийэммин
Хайдах ону тиэрдэбин?
Ону кэпсиэм кэриэтэ
Ньомуой буолтум уон ордук!»
Хайдах курдук сүтүгүй —
Өлбүт тиллиэх түгэнэ!
Хайдах курдук тылларый!
Норуот күүһэ — тылыгар!
Гамзатовтыы суруйар
Киһи аайы кыаллыбат!
Гамзатовы ааҕарга
Киһи аайы кыаллар суол!
Бу Полина Находкина – Полина Победа ахтыбыт хоһоонун Расул Гамзатов олоҕун тиһэх күннэригэр суруйбута:
Когда я окажусь на свете том —
Отца и маму снова повстречаю!
Беседу не отложим на потом.
— Как на земле?
А я не отвечаю…
Как праведным поведать правду им?..
Уж лучше бы родился я немым.
Когда я окажусь на свете том…
И встречу там войной убитых братьев:
— Ну, как страна? Как Родина? Как дом?..
Впервые им захочется солгать мне.
Как павшим на полях большой войны
Сказать, что больше нет уже страны?..
Когда я окажусь на свете том
И встречусь с закадычными друзьями.
Они, узнав меня с большим трудом,
Вопросами засыплют, не цветами.
— Где лучше — на земле иль здесь, ответь?..
В глаза им не посмею посмотреть.
Когда я окажусь на свете том,
То в третий мир хочу попасть без спроса,
Где тишина, и где Аллах с Христом,
Не задают мучительных вопросов.
Бастакы көрсүһүүбүтүгэр Полина Победа сылдьыбатаҕа, ол эрээри онно кэпсэппиппитин-сүбэлэспиппитин өтө көрбүт курдук суруйбута соһутта. Ол курдук бастакы тэрээһиҥҥэ Р.Гамзатов талааныгар сүгүрүйээччи юристар А.Н. Ускеева (прокурор) уонна И.И. Николаев (судьуйа) кэлбит дьоҥҥо поэт саатар биир кинигэтэ хас биирдии ыалга баар буолуохтаах диэбиттэрэ. Кинилэр бэйэлэрэ дьон дьылҕатын быһаарар уустук үлэлэригэр Р.Гамзатов айымньыларын ааҕар-билэр буолан үтүө сүбэ курдук сатаан туһанар эбиттэр.
А.Н. Ускеева бу күнү бэлиэтиир ыччакка суолтатын, ааспыт уонна буола турар сэриилэр тустарынан бэйэтин санааларын эттэ. Олортон биир дьикти этиини ахтан ааһар наадалаах курдук. Ол курдук, дьиэ-уот тэриммэккэ, оҕо төрөтөн аҕа буолар дьолун билбэккэ сэриигэ аттанар уолаттар баҕа өттүлэринэн спермаларын криобаааҥҥа туттараллара наадалааҕын кинилэргэ төрөппүттэрэ, доҕотторо сөпкө сүбэлииллэрэ буоллар диэн санаа кинини үүйэ-хаайа тутар эбит. Кырдьык, билигин генетика сайдыытын ыччат тоҕо туһаныа суохтааҕый? Эко-оҕолор эбэтэр пробирка оҕолоро баалларын, донордар диэн кимнээҕин билигин билбэт киһи суох ини. Итиннэ туох даҕаны өһүргэнии эбэтэр кыбыстыы суох буолуохтаах. Аатырар “горячай точкаларга” аттаныахтарын иннинэ байыаннай эпписиэрдэр итинник гыналларын хаста да ааҕан аһарбыттаахпын.
Тэрээһин ыытылларын бастакыттан өйөөбүт ырыаһыт Сайыына кэлэн икки ырыаны ыллаан сэргэхситтэ. Бастакы ырыа Р. Гамзатов аатырбыт “Туруйалар” диэн ырыата, иккиһэ эмиэ Р.Гамзатов тылларыгар Р. Паулс суруйбут ырыата. Аата “Исчезли солнечные дни”. Бу ырыаны В.Леонтьев 1986 сылтан ыллыырын элбэх киһи өйдүүр буолуохтаах. Ырыалары иккиэннэрин нууччалыыттан В.И. Комиссарова – Күлүмүрэ тылбаастаабыт.
Ырыа-хоһоон истэ олорон эмискэ баҕайы аныгы сэрии – биһиги оҕолорбут, сиэннэрбит сүрэхтэрин бааһа эбит дии санаатым. Кинилэр доҕотторо — бу сэрии кыттыылаахтара. Ол да иһин ытыыбыт Дьааҥы уолун Василий Рожин сырдык кэриэһигэр анаммыт “Этитии” диэн хоһоону аахтахтарына. Бу хоһоону Сардаана Корякина суруйбута, нууччалыы тылбааһын эмиэ В.И. Комиссарова – Күлүмүрэ оҥорбута. Кэриэстэбил, кутурҕан күнүгэр Василий доҕотторо Сардаана Корякина, Игнат Слепцов, Лариса Попова кэлэн айымньыларын аахтылар. Сардаана хоһоонугар Иван Прибылых суруйбут ырыатын клибин илдьэ кэлбит. Клип саҕаланыаыттан бүтүөр диэри аныгы сэрии сиэртибэтэ буолбут уолаттар кылгас олохторун сырдатар суруйуулаах хаартыскалар… Василий аатыттан суруллубут эрээри, билигин хас биирдии сэриигэ өлбүт саллаат аатыттан этиллэр буолбут курдук эбит дии ити хоһоон:
Хаарыаннаах харахтар ытаамаҥ,
Ийэлээх аҕаккам баалаамаҥ,
Билэрим сотору бүтэрин
Сир-халлаан анныгар кыргыһыым…
Клипка бүтэһигинэн 2022 сыллаахха ахсынньы 29 күнүгэр суох буолбут Юмшанов Сергей Иннокентьевич хаартыската… Бу Сардаана таайа, ийэтин Римма Корякина – Хотууна соҕотох быраата… Таайыгар анаабыт хоһоонноох эбит Сардаана. Ол хоһооно эмиэ элбэх дьон аатыттан суруллубут курдук.
Оттон Полина Находкина – Полина Победа Василий Рожин суох буолтун истээт, маннык анабыл хоһоону суруйбут:
ХААРЫАН ТАЛААН
/Дьааҥы уола, кэскиллээх эдэр поэт Василий Рожин кэриэһигэр/
Хаарыан оҕо, Хаарыан уол!
Хара дьайдаах сэриигэ
Хаарыан тыына быһынна!
Хаарыан талаан мэлийдэ!
Хайдах курдук сэргэхтик
Олорбутай, тыыммытай!
Хайдах курдук тыллары
Оҕуруолуу тиспитэй!
Диктор буолар куоластаах,
Көбүс көнө уҥуохтаах,
Уурбут-туппут быһыылаах
Дьиҥнээх саха Ньургуна!
«Саха тыллаах Есенин»-
Саныыр этим мин испэр,
Саха айар эйгэтин
Киэргэтиэхтээх уол этэ!
Харах уутун тохторон
Хаарыан талаан мэлийдэ!
Дьааҥы эрэ буолбакка
Бүтүн норуот сүтүгэ!
Сатаан таптыыр сүрэҕэ
Биири эрэ талбыта!
Бииргэ эрэ үҥпүтэ!
Онто күүһү биэрэрэ!
Вася-Вася, быраһаай!
Быдан дьылга бырастыы!
Ырай диэҥҥэ тиийэҥҥин
Талааҥҥынан киэргэтээр! 19.11.2022с.
Бу биһиги барыбыт ааппытыттан суруллубут хоһоон.
Игнат Слепцов доҕорун Василийы ахтан, анаабыт хоһоонун ааҕан баран бэйэтэ нууччалыыттан тылбаастаабыт ырыатын ыллаан долгутта. Эмиэ бары билэр ырыабыт. “Вечер на рейде” (“Споемте, друзья” эбэтэр “Прощай, любимый город” диэн эмиэ биллэр. А.Чуркин тыл. В.Соловьев-Седой муз.) диэн 1941 сыллаахха Ленинградка суруллубут ырыа:
Быраһаай төрөөбүт дойдум!
Сарсын муораннан айан.
Уҥуор кытылга тапталым кэлэн
Далбатыа күөх былаатынан.
Сэрии кэмигэр сарсын киэһэлик
Ылыыр да кыахпыт мэлийиэ,
Доҕордуу сыһыан көмөтүнэн
Бары өстөөҕү кыайыахпыт.
Бу өлбөт-сүппэт ырыа аны сахалыы ылланара сонун, кэрэхсэбиллээх. Ырыаны истэ олорон Аҕа дойду улуу сэриитин кэмигэр уонна буойун – суруйааччылар суруйбут айымньылара бары даҕаны ураты күүстээхтэр диэн саныыгын, итэҕэйэҕин. Холобура, буойун – бэйээт М.И. Кузьмин – Макар Хара 1943 с. маннык суруйбут эбит:
Сураҕа суох сүтүөхпүт суоҕа,
Бэл, сэрии уотугар да сылдьан өлөртөн
Биитэр ыар бааһырыы муҥун да көрөртөн
Ордук мин харааста саныырым, толлорум, —
Ол таастыы тимирэн, сураҕа суох сүтүү,
Умнубат тапталым, көһүтэр доҕорум
Утуйар да уутун уйгуурдан көтүтүү.
Сураҕа суох сүттэ диэн баҕар ким эмэ
Суруйуо, үһүйээн да хоту кэпсиэҕэ,
Истимэ ол ону, күн Эйэ, Дьол кэмэ
Эргийэн туох буолта барыта биллиэҕэ, —
Элиэнэ эбэбэр этэҥҥэ эргиллиэм,
Эбэтэр тойугум номоҕор да тиллиэм.
Сураҕа суох сүтүү – урут даҕаны, билигин даҕаны иэдээн. Бу хоһоону билигин сэриигэ сылдьар уолаттарга ким эрэ арай аахтын? 1941-1945 сылларга Аҕа дойдутун хорсуннук көмүскээбит “Кыһыл сулус” уордьаннаах буойун — бэйээт 80 сыл анараа өттүгэр суруйбута билигин кинилэр ааттарыттан суруллубут курдугун итэҕэйиэхтэрэ. Хоһоон бүтүүтүн ааҕан иһэн эмиэ Василий аатыттан Сардаана суруйбутун саныы түһэҕин:
Аһыйа көрүмэ эн миигин
Букатын барда диэн ытаама,
Тыыннаахпын суруйбут тылларбар,
Иһиллиэм хас биирдии дорҕооммор…
М.И. Кузьмин – Макар Хара 1944 сыллаахха суруйбут хоһооно эмиэ кинилэр ааттарыттан суруллубут курдук эбит дии:
Кылбаа маҥан кыталык
Кыргыһыылаах кытылтан
Алаас, алаас аайытын
Айхалбытын тиэрдээри,
Эҕэрдэлии элиэтээн,
Илин кэлэн ааспытын,
Окуопаҕа сытаммын
Одуулаһа хаалбытым.
Билиҥҥи сэриигэ сылдьар уолаттар даҕаны, баҕар, саас дойдуларын диэки көтөн ааспыт көтөрдөрү көрө хаалаахтаатахтара…
1944 сыллаах өссө биир буойун- суруйааччы И.И. Эртюков туруйаларынан дойдутугар, дьонугар маннык илдьит ыыппыт:
Мин дойдум кэтит киэлитигэр
Итиэннэ күндүл күн көччүйбүт
Илин дойдубут дьонугар-
Эһиги иитэҥҥит көтүппүт
Эр мохсоҕол оҕолоргут
Арҕаа сирдэргэ сылдьаннар
Айхал ыыталлар диэриҥ!
И.И. Эртюков дойдутугар эмиэ «Кыһыл сулус» уордьаннаах, мэтээллэрдээх төннүбүтэ. Сэрии содулун туһунан, өлбүт доҕотторугар анабыл чаҕылхай хоһооннордоох. Бу икки бэйээттэр Украинаны, европаны босхолоспуттара.
Лариса Попова – Көҥүл Кыыс СВОҕа сылдьар уолаттарга маннык хоһоону анаабыт
Уол оҕо хорсунуҥ уһуктан,
Бар дьоҥҥун көмүскээн,
Сиргэ сэриини утаран
Биир түүҥҥэ улааттыҥ.
Уол оҕо олоҕуҥ — будулҕан
Биир күнүҥ — ытылҕан,
Ыйааҕыҥ — айан сырылҕан,
Күүс биэрэр — тапталыҥ.
Эйэни олохтуур – айылҕаҥ.
Эргиллэр — эн иэһиҥ,
Сүрэҕиҥ иһэ – ахтылҕан,
Кыыс күүтэр дьылҕалан.
«Мой праздник — единство народов республики, их дружба с другими народами. А более всего боюсь — их разобщенности», — диир этэ Расул. Өссө этэрэ: «Без дружбы погиб бы мой малый народ. Великий лишь тем, что любовью живет. Нам верная дружба и песня о ней нужнее, чем воздух и хлеба нужней».
Туруйалар күннэрэ – айар куттаах дьон күнэ. Айар куттаах дьон саа-саадах тутан атын дойдуну сэриилии, халыы барбаттар. Арай дойдутун, дьонун көмүскүүр кэм кэллэҕинэ эрэ бөрүө оннугар ыстыыгы ылаллар, уус тылларынан сэриини кырыыллар, эйэҕэ ыҥыраллар. Ол иһин буойун- суруйааччылар айымньылара өлбөт үйэлээхтэр.
Бэйэтин туруйаларын туһунан Расул Гамзатов маннык эппит: «Я подумал: ведь и мои журавли тоже зовут всех нас, живущих на земле, к миру и братству, ведь мы все — божьи дети. Разноплеменные, мы гораздо скорее нашли бы понимание, если бы слушали павших. А павшие не молчат. Прислушайтесь к журавлиному крику… К этой мысли с некоторым запозданием я пришел по тропинкам сомнений».
Аныгы сылтан туруйалар күннэрин Саха сирин үрдүнэн ыытар хайаан да наадалаах.
Ефросиния Ноговицына, П.А. Ойуунускай аатынан
Литературнай музей научнай үлэһитэ
