«Киһи санаата аттаах-оҕустаах буолбатах» дииллэр. Хаһаас оҥостубут санааҕын олоххо киллэрэҕин. Кэмэ эрэ кэлиэн наада. Ахтыы тахсар күнэ, дьэ, үүннэ курдук.
1968 сыллаах күһүн этэ. Үөһээ Бүлүү Намыгар иккис кылааска үөрэнэр эрдэхпинэ, иннибитинээҕи тэлгэһэҕэ, Испирдиэн Марковичтаах дьиэлэригэр Тобуруокаптар көһөн кэлбиттэрэ. Биллэн турар, өр ыаллаһа олорбут дьоҥҥун суохтуугун. Оччотооҕуга атыҥыраатаҕым дии.
Евгения Васильевна, учуутал учуутал курдук уһата барбакка, мин сүрэхпэр тиийэр быһа суолу түргэнник булбута. Көрсө түстэр эрэ, наллаан элэккэйдик кэпсэтэрэ. Үөрэҕим туһунан ыйыталаһара. Өссө: «Биһиэхэ кинигэ, сурунаал арааһа баар, бириэмэлэннэххинэ, тахсан көрөөр», — диэбитэ. Ыҥырыллыбыппын санаан, биир күн сэмэйдик ааны тоҥсуйан киирдим, дорооболостум. Хаһаайка үөрэ-көтө көрүстэ, саалаҕа аһарда. Хараҕым бүтүн истиэнэни толору ылбыт ыскаапка хатанна. «Большая советская энциклопедия» диэн суруктаах улахан, халыҥ, хараҥа халлаан күөҕэ өҥнөөх кинигэлэр кэчигирэһэн аҕай тураллар. Эчи, элбэхтэрин! Эбиитин үрүҥ көмүс курдук дуйдаах суруктаахтар! «Костер»,»Пионер», «Мурзилка», «Роман-газета», онтон да атын сурунааллар, хаһыаттар өрөһөлүү кыстана сыталлара. Сөбүн көрөн аҕалан биэрдэҕинэ, арыйталаан ойуутун эрэ интэриэһиргээн көрөбүн. Тоҕо эбитэ буолла, «Крокодилы» сөбүлүүрүм. Көрүдьүөс уруһуйунан да сирдэтэн, туох омсону этэллэрин таайар быһыылааҕым. «Огонек» сурунаал ортотугар биллэр худуоһунньуктар бу хамсаан барыахтыы тыыннаах хартыыналара бааллара. Лиистэрин имиппэккэ харыстаан көрөрүм иһин, кэлин энциклопедияны да көҥүллүүр буолбута.
Күн аайы үөрэхпиттэн кэллэрбин эрэ, үлэлээх курдук тахсабын. Евгения Васильевна ону-маны ыйыталаһар, эппиэттээтэхпинэ, наар күлэр. Тугу-тугу саҥарарым буолла? Сэрэйдэххэ, оччо туолката суоҕу чап гыннаран эрдэҕим. Ытанньах Марыыска туһунан чараас өҥнөөх кинигэни, дьэ, уһуннук, тартаран аахтым. «Бу чалбах ойууламмыт дии?»- диэн дьиктиргиибин. Онуоха итигирдик элбэхтик, күнү быһа ытыыр диэн быһааран биэрдэ. Улаханнык соһуйдум. «Эчи, куһаҕанын» дии санаатым. «Ынах курдук марылыырын» сүөргүлээтим. Онтон ыла аны маҥнай ол кинигэни ааҕар буоллум. Бэйэм омсобун чиэһинэйдик билинэрбэр, кириитикэлэнэрбэр көмөлөстөҕө дии. Билиҥҥээҥҥэ диэри ытыырбын кимиэхэ да көрдөрбөппүн ээ. Тулуйбатахпына, хараҕым уута бэйэтэ саккырыыр, ону кистээн соттон иһэбин. Тобуруокаптар бибилэтиэкэлэриттэн билии сыаналаах кылаат буоларын өйдөөбүтүм, үчүгэйи, куһаҕаны араарар буолбутум, кэрэ эйгэтигэр киирбитим. Ураты сылаас сыһыаны оҕо дууһабар иҥэриммитим.
Оскуолабыт төһө да эргэ буоллар, күн аайы угуйа-ыҥыра турара. Мин көрүүбэр көрүдүөрэ уһун баҕайы курдуга. Алтан чуораан тыаһаатаҕына, кылаастартан оҕолор тоҕо анньан тахсаллар, төттөрү-таары сүүрэкэлээн, мэниктээн, биир кэм ытыллан олороллоро. Начаалынайдар иккис симиэнэҕэ үөрэнэбит. Евгения Васильевнаны күҥҥэ сэттэтэ көрсөбүн, билэбин оҥостон, наһаа үөрэбин, мичээрдиибин уонна дорооболоһон иһэбин. Бүтэһигэр бэркиһээн күллэ даҕаны: «Паша, биирдэ эрэ дорооболоһоллор»,- диэн сүбэлээтэ.
Кэлин үөрэнэн, аны куттуур идэлэнним. Хас да күн быкпатым. Онтон тулуйбатым буо, таҕыстым. Тоҕо сүппүппүн ыйыталаспытыгар Бүөтүр Ньукулаайабыс аҕабын «бэйэтэ билэр Микииппэр» диэбититтэн өһүргэммиппин эттим. Онуоха күлэн быара суох барда:»Кинини буолбатах, атын киһини суруйбут»,- диэн быһааран биэрдэ. Онуоха толлойбутум ааста, настырыанньалана түстүм. Хата, «Үөдүгэй киһитэ Микииппэрин» аахпатаҕым быыһаата. Хас күн бырачыастыам биллибэт этэ. «Ыалым кыыһа» хоһоонугар эдьиийим Тамара хоһуллубута, Москубаҕа суруйбут бэйиэмэтигэр Холкуоһунай уулуссаҕа олорор ыалларын барыларын ахтыбыт этэ, онно аҕам баарыттан, хата, үөрбүтүм, хайа муҥун, өйбүн туттаҕым дии.
Евгения барахсан өрүү күлэ-үөрэ сылдьааччы, эйэҕэһэ-сайаҕаһа күн тыга сылдьарын курдуга. Дьиэтээҕи түбүгүн быыһыгар киирэн, сарсыарда ийэбин кытта сэлэһэ түһэллэрэ. Туох эмэ сонуну астаатаҕына, амсата диэн тэриэлкэҕэ аҕалааччы. Помидорун сөбүлээбэккэ, силлээн кэбиспиттээхпин. Ийэм Марфа Ивановна үүтүнэн, сүөгэйинэн күндүлүүрэ. Сайылыы кэлэллэрин күүтэрэ. Ардыгар Дьэбдьиэньэлээх Бүөтүр ааҥҥа утарыта көрсөннөр, соһуйуу бөҕө буолаллара. Биһигини улахан дьон кэпсэтэригэр кыттыһымаҥ диэн буойаллара. Онон төһөлөөх интэриэһинэйи куоттарбытым буолуой? Кулгаахпын ааҥҥа даҕайан уоран истибэтэҕим кыһыытын, билигин төһөлөөх элбэҕи суруйуом этэй!
Уратылара диэн куруук ыалдьыттаах, хоноһолоох буолаллара. Сайын суруйааччылар элбииллэрэ. Оччоҕо муннубун да быктарбат этим. Биирдэ хампаһыытар Василий Зырянов, тэлгэһэҕэ оонньуу сылдьарбын көрөн, ыҥыран ылбыта:»Былыты көрүүй, туохха майгынныырый?- диэн ыйыппыта, муусука, ырыа туһунан өр кэпсээбитэ. Уһуннук туппутун сөбүлээбэтэҕим. Тыа оҕотугар мусукаалынай дууһа уһукта илик кэмэ буолаахтаатаҕа.
Дмитрий Наумов Саргылаанатыныын сыбаайбалаабыттарын быстах өйдүүбүн. Ыраахтан көрдөрбүн да, долгутуулаах бырааһынньык буоларын сэрэйбитим. Күтүөт киириэҕиттэн ыла сэргэхсийии сүүрээнэ киирбитэ. Наар бэтиэхэрэ сылдьара. Миигиттэн тыл ыһыгыннаран, уҥа-уҥа барара. Бөтүрүөптэр, Киһилээхэптэр, Тиитэбистэр уолаттара уонна мин, соҕотох кыыс, буолан, уулуссаҕа оонньуу үгэнигэр буор бөҕөнү бурҕата сырыттахпытына, хаартыскаҕа түһэрэн, киинэҕэ устан барара. Биһиги онно кыһаммат этибит.
Улахан кыыстара Любовь Петровна үүт-үкчү ийэтин курдуга. Ачыкылааҕа, сырдык, кылгас лэппээһин баттахтааҕа, ис-иһиттэн хобо чуораан курдук лыҥкынатан күлэрэ истэргэ үчүгэйин! Мусукаалынай үөрэхтээх. Сайын эрэ кэлэрэ.
География учуутала Саргылаана Петровна бэйэтэ оҕо курдуга, хачаайыта, миигиттэн, алтыс кылаас үөрэнээччититтэн, кыратык өндөһө. Сааскалара Тамараны кытта бииргэ үөрэммитэ. Хайҕаан кэпсиирин истэрим. Оскуоланы туйгуннук бүтэрбитэ. Биолог идэтин ылбыта. Өссө Дима диэн аймах уоллаахтара. Фуди дииллэрэ.
Өрүс уҥуор мотуорунан отоннуу баралларыгар миигин ылбыттаахтар. Бүөтүр Ньукулаайабыс күтүөтүнүүн илим үппүттэрэ, сибиэһэй балык миинин олус минньиһэргэтэ испиппит. Миитэрэй кырдаайыланан сапсына, сүрэҕэлдьии олорорбун хаартыскаҕа түһэрбит этэ. Уонна күлэ-күлэ:» Ийэҕэр этиэҕим «,- диэн куттаабыта буолара.
Ойуур таһыгар олорор буоламмыт, көҕөрдөр эрэ, барыбытын айылҕаҕа түһэрэрэ. Билигин сыаналаах өйдөбүнньүк буолан сылдьаллар.
Наумовтар үс оҕолоро харахпыт ортотугар улааппыттара. Петялара кубаҕай хааннааҕа, хатыҥыра. Балаҕаннаахха оҕуруот лааҕырыгар үлэлии сылдьан, биирдэ түбэһэн «Миинискэйигэр» олорсубуттаахпын. Дьэ, тыал курдук түргэн көтүтүү хайдаҕын онно билбитим. Нэксиэлээх сиргэ мэктиэтигэр туран кэлэрэ. Эдэригэр суох буолаахтаабыта. Сиибиктэ балтым Айаананы кытта, саамай кыралара Дима уолум Степалыын эт саастыылар. Көҥүл оҕо саас диэни икки тэлгэһэнэн оонньоон билбиттэрэ. Биир сарсыарда Евгения Васильевна үстээх Мичилбит » тумахха » (кумахха) оонньуу ыҥырбытын кэпсээн, күллэртээбиттээх.
Күһүн сайыҥҥылыы ичигэс, «дьахталлар быттанар күннэрэ» турбута. Сууйбут таҥастарбын таһырдьа быаҕа ыйыы сырыттахпына, эмискэ Саргылаана Петровна хаһыытаата. Соһуйан көрө түспүтүм, уулуссаҕа Дималаах Степа утарыта сүүрэн кэллилэр да, сутуруктарынан тунайдаһан бардылар. Бөтүүк курдуктар. Отой тохтооботтор. Биир өттүттэн ийэм, иккис өттүттэн Саргылаана уолаттарын араартаан, хомбуойдаан илдьэ бардылар. Саҥарсыы, этиһии, көмүскэһии диэн суох. Ол кэннэ бочооттоһоллорун көрбөтөҕүм. Кыратык тэйистилэр да, суохтаһаллара. Билигин биир бырайыакка ылсан үлэлииллэр.
Кэлин кыра сиэннэр Танялаах Дима баппаккалар, хахыйахтара тостубута, сибэккилэрэ үргэммитэ. Ону билэн баран, Евгения Васильевна куолаһын үрдэппэтэҕэ. Саҥата суох илиилэриттэн сиэтэн илдьэн, көрдөрө-көрдөрө, кэрэни буортулаабыттарын дууһаларыгар тиийэр курдук өйдөппүтэ, кэмсинэн ытаабыт этилэр. Онон бырачыахалара букатын тохтообута.
Бүөтүр Ньукулаайабыс тэлгэһэтигэр бэргэһэлээх, андаатар сэлиэччиктээх илим баайа эбэтэр туу өрө олорорун көрөрүм. Кулгааҕар харандаас кыбыттыбыт буолара. Ону муодарҕааччыбын.Толломмун, мээнэ чугаһааччым суох. Учуутал үөрэҕин ылан эрэ баран, кэпсэтэр буолбутум. Киһи күнү быһа истэ олоруох курдук, хааһахтаан хостуура. «Поэзия кэрэни үйэтитиэхтээх» диирэ.
Аҕабыныын булт тиэмэтигэр күө-дьаа сэһэргэһэллэрэ. Хаһан күөлгэ киирэллэрин сүбэлэһэллэрэ, халлаан хайдах уларыйыан сылыктыыллара. «Урал» матаһыыкылынан, дьэ, элбэх собону билгитэн аҕалаллара. Улахан лиис баалынай хамсыы сылдьар балыгынан туола түһэрэ. Ыалынан тарҕата сүүрэрбит. Сорох күн өрүскэ тууларын көрөллөрө. Баһаам күстэҕи таһаараллара. Биһиги курдук дьон ыһаарылыахпытын сүрэҕэлдьээн:»Эмиэ балык»,- диэн сирэйбитин мырдыҥнатар этибит. Ол быһыыбытын билигин кэмсинэбит ээ.
Евгения олохтон барар күһүнүгэр оройуон балыыһатыгар бииргэ сыппыппыт. Сүрэҕэ ишемическэй ыарыылаах буолан, дарбайан, киһи билбэт буолбут этэ. Бэйэм көрүөм, көмөлөһүөм диэн балаатабытыгар көһөртөрбүтүм. Испитэ тардан, аматыйан барбыта. Сарсыарда харахпытын тыыра көрүөхпүтүттэн киэһэ утуйуохпутугар диэри кэпсэтэн айахпыт хам буолбата. Төһө да нэһиилэ сыттар, санаата барыта Бүөтүрүгэр этэ. Киэһэ аайы: «Эһээтэ хайдах сылдьаахтыыр»,- диэн үөһэ тыынара. Тахсар күнүн кэтэһэрэ. Көрүдүөргэ Бүөтүр Ньукулаайабыс доргуччу дорооболоһор, онтон: «Мин сэгэрим ханнаный?»,- диир саҥатын иһиттэр эрэ, кыыс оҕо курдук долгуйан, тайаҕын да умнан көрсө сүүрэрэ. Сырдаан, үөрэн аҕай кэлэрэ. Бу сааһырыахтарыгар диэри сыһыаннара истиҥин. Суохтаһалларын ээ. Улахан таптал илэ туоһута этэ. Көрбүт эрэ уйарҕыар диэри долгуйара. П. Тобуруокап тылларыгар, Калиста Пахомова матыыбыгар «Кыһыл көмүс сыбаайба» ырыаны иһиттэхпинэ, ол түгэни харах уулаах саныыбын. Халлааҥҥа кустугу оонньотор, кыталык илдьиттэрдээх хайдахтаах улуу тапталый!
«Кыскыырдаах кырыалаах хас кыһын ааспытын
Кылбаччы умнуохха бу киэһэ,
Кустуктаах сааскыбыт кыталык кыылларын
Ыҥыртаан ылыахха бу киэһэ.
Туругурдун уйгулаах,
Дьоллоох дьоһун сыбаайба!
Үрүҥ көмүс баттахтаах
Кыһыл көмүс сыбаайба!»
Баһылаайабына билиигэ-көрүүгэ тардыһарын сөхпүтүм. Былдьаһа-тарыһа тэҥҥэ ааҕа сытара. Төрүт култуураҕа сыһыаннааҕы сэҥээрэрэ, санаатын этэрэ. Ыарыы туһунан биир да тылы быктарбата. Бу аҕыйах хонугунан тыына быстыа диэбэккин, оннук күүскэ олоҕу таптыыра.
Ыалларым барахсаттар, үөрүүлээх-хомолтолоох күммүтүн тэҥҥэ үллэстэн, олус эйэлээхтик олорбуппут.
Билигин дьиэҕит, тэлгэһэҕит күндү күтүөккүт Дмитрий Федосеевич, тилэҕэ элэйиэр диэри сүүрэн, элбэх көлөһүнүн тоҕон, өйдөбүнньүк миэстэ буолан дьэндэйэн турар. Олохтоох көрдөһүүтүн ылынан Мироновтар уһаайбабытын биэрбиппитин кэмсиммэппит, улаханнык саныырбыт, ытыктыырбыт туоһута буоллаҕа. Онон өссө кэҥээн, дьон түһэр дьиэлэннэ. Оскуолаҕа Петр Николаевич балтыныын, кэллиэгэм Наталья Ионовна Анисимовалыын, мусуой-кэбиниэт тэрийбиппит. Норуот тапталлаах суруйааччыта Бүөтүр Тобуруокап аата үйэтийэригэр кыра да буоллар, кыттыгастаахпынан киэн туттабын.
«Кыталыгы дьоллоох киһи көрөр» дииллэр, Тобуруокаптардыын дьоллоохтор ыаллаһаллар. Уйан, лиирик дууһаламмыппар, «Айар куттарга» чугасаһар киһи буолбуппар кэрэ дьон сабыдыаллаабыттара мэлдьэҕэ суох. Оҕо сааһым күндү кэмнэрэ, чаҕыл күннээх күннэрэ кинилэри кытта ыкса сибээстээх. Аҕыс кылаас кэнниттэн ньээкэ уйабыттан тэйэн, үөрэҕи, үлэни батыспытым. Дойдубар тиийдэрбин эрэ, төрөөбүт тэлгэһэбэр сылдьар курдук сананабын. Сырдык өйдөбүлгэ бигэнэбин. Дьоммун, Тобуруокаптары саныыбын, суохтуубун аҕай.
Дьокуускай куорат, 2022.
Парасковья Павлова-Киистэлээх
Фото из фондов Литературного музея имени П.А.Ойунского.
