Ырыаларбын ыалдьыттатаарыҥ,
Хоһооннорбун хоннорооруҥ…
(Галина Шахурдина)
Бу күннэргэ саха норуота сүгүрүйэр сүдү киһибит Платон Алексеевич Ойуунускай аатынан музей уораҕайыгар «Олох улам минньийэр» диэн ааттаммыт дьоҕур- талаан бэриллибит дьикти кэрэ сып-сырдык, дьэҥкир сэбэрэлээх, сэмэй да сэмэй Валентина Иннокентьевна икки! саҥа кинигэтин дьоҥҥо-сэргэҕэ билиһиннэрдэ. Үтүө, кэрэ сааскы сандал күн киэһэриитэ кини айар-тутар суолун сэҥээрээччилэр, ийэ тыл эйгэтин кэрэхсээччилэр бары бииргэ буоллулар.
Тэрээһиммит Күлүмүрэни 18 сааһыттан билэр, билиигэ-көрүүгэ, эмчит эйгэтигэр киирэригэр олук уурбут өркөн өйдөөх саха норуота тумус туттар киһитэ – профессор , медицинскэй наука доктора, СӨ духуобунаһын Академиятын академига, Норуоттар икки ардыларынааҕы чөл олох академиятын вице президена Карл Георгиевич Башаринтан. уоттаах-төлөннөөх, өрө күүрүүгэ, түмсүүгэ көҕүлүүр эҕэрдэ тылынан саҕаланна.
Дьэ онтон классическай музыка долгунугар уйдаран эдэркээн, бэйэтэ туспа көрүүлээх – истиилээх иистэнньэҥ Розалия Дегтярева дьыл кэмнэрин ойуулаабыт – дьүһүннээбит, тикпит көстүүмнэрин кэппит «Хатастааҕы Тускул» КК Тускул үҥкүү ансаамбылын кыргыттара хоһоон эйгэтигэр киллэрдилэр. Хоһооннору Хатастааҕы норуот театрын артыыстара аахпыттара. Музыка, иис – күүс, өҥ-дьүһүн, үҥкүү, тыл-өс эйгэтэ бииргэ буолан тахсыбыта ураты туспа, уйан турукка киллэрдэ. Ол кэннэ ытыс ымыыта хомус дьикти дорҕоонунан доҕуһуолланан өссө биир хоһооно ааҕылынна.
Валентина Иннокентьевна хайдах курдук сүрдээх киэҥ эйгэлээҕин, дириҥ билиилээҕин, ураты – туспа көрүүлэрдээҕин мустубут дьон бары да билэбит. Онон киэһэбит бу олох соторутааҕыта күн сирин көрбүт бу икки кинигэ тула буолла. Кини хоһоон хонуутугар сэмэйи, нарыны кытта хоһууну, хорсуну алтыһыннаран киһи болҕомтотун тардардыы сэниэлээхтик киирбитэ. Бастакы сэҥээрээччилэрэ сүрэҕэр-дууһатыгар чугас илдьэ сылдьар – бииргэ үөрэммиттэрэ, бииргэ үлэлээбиттэрэ, аймах-билэ дьоно буолбуттар. Дьэ ити курдук уһун сылларга утуйа сыппыт, ааһар сылларга аһыллары, арыллары кэтэспит дьоҕур – талаан төлө көтөн тахсан улуу куйаар нөҥүө , интернет илимигэр иилэн сэҥээриини ылбыт. Бэрт сотору дьиҥ чахчы Ийэ тыл, Ийэ өй икки ини бии сүдү күүстэри дууһаларыгар, сүрэхтэригэр иҥэрбит күн бүгүн айар суол устун айанныыр дьоһун дьоммут — суруйааччылар, сурунааллар, хаһыаттар салайааччыларын, көрдөрөр – иһитиннэрэр эйгэ үлэһиттэрин кэрэхсээһиннэрин ылбыт. Ону олох үчүгэйдик саас сааһынан сааһылаан, хоһооннорун холобур оҥостон туран ытыктабыллаах, убаастабыллаах А.Старостин – Сиэн Кынат, А.Гуринов – Арчылан, М.Решетникова – Арылы – Дуйдаах кэпсээтилэр. Хас биирдии эппит тумус туттар дьоммут Валентина Иннокентьевна дьиҥ чахчы айылҕаттан бэриллибит талааннааҕын, үтүөкэн үлэһитин, туппутуттан илиитин араарбатын, ылсыбытын хайаан да ыпсарарын кэпсээтилэр. Мария Решетникова Күлүмүрэ айымньыларын эйгэтэ киэҥин, дириҥин уонна кининэн сирэйдэнэн бүтүн саха сирин атын сирдэргэ, эрэгийиэннэргэ тахсыахха сөбүн ыйан туран кини хайаан да суруйааччылар сойуустарыгар киириэхтээҕин туһунан тоһоҕолоон эттэ. Мария өссө биири уот харахха эппитин наһаа сөбүлүү, сүгүрүйэ, махтана иһиттим – «Валентина быраас киһи быһыытынан сыыһаҕа-алҕаска олус болҕомтолоох уонна ирдэбиллээх. Онон кини хоһоонноругар тылга сыһыаҥҥа харыс уонна кытаанах ирдэбил баар, инньэ гынан кини айымньыларыгар хас биирдии тыл суолталаах, аналлаах уонна наадалаах ». Кырдьыга да оннук… Эмчит уонна суруйар аналлаах, талааннаах дьон көстүбэт ситимнэрин бу курдук этэн кэбистэҕэ үчүгэйин.
Сэҥээриини, кэрэхсээһини ылбыт айар тутар киһи аартыга арыллан, утаппыттыы суруйан ис туругар, иэйиитигэр бигэнэн бэйэтэ да билбэтэх сэрэйбэтэх кыаҕа, күүһэ киирэн икки тылынан тэҥҥэ айарын ааһан сахалыыттан нууччалыы, нууччалыыттан сахалыы тылбаас умсулҕаннаах суолугар үктэнэр. Ону бэрт үчүгэйдик СӨ Суруйааччы,РФ суруналыыс, «Полярная звезда» литературнай сурунаал эрэдээктэрэ Владислав Семенович Доллонов сэһэргээтэ.
Ырыа ылбаҕай ыллыгынан түһүмэххэ эмиэ бэрт сэргэх кэпсэтии, сэһэргэһии буолла. Ырыа, хоһоон диэн быстыспат ситимнээх өйдөбүллэр. Дэлэҕэ даҕаны СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Галина Шахурдина Ырыаларбын ыалдьыттатаарыҥ, хоһооннорбун хоннорооруҥ диэн уос номоҕор сылдьар ырыаланыа дуо. Ол эрэн ырыа буолан кынаттанар хоһооннор хоһоон айааччыга барытыгар баар буолбатах. Валентинаҕа номнуо уонча ырыалаах. Бэйэтин хоһоонноругар ырыалары таһынан тылбаастаммыт ырыалар элбэхтэр. Онон ырыа эйгэтигэр Валентина Иннокентьевна аата бэрт дорҕоонноохтук иһиллэр. Биир оннук ырыа сахалар Москваҕа, дойду тэбэр сүрэҕэр бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэбит 100 сылыгар анаммыт ырыа буолар. Мелодията Николай Андросов киэнэ, толорооччута биир оннук чаҕылхай киһи – Влада Бурнашева – Сахаайа буолар. Эбэтэр «Көмүс саас» диэн ырыа Федот Соловьев мелодиятыгар, бу ырыа өссө клиптээх. Эбэтэр саха ынаҕын туһунан күрэх кылаан бирииһин ылбыт ырыа- мелодията Иван Неустроев.
Бу киэһэ киэргэлэ буолбут өссө икки түгэҥҥэ тохтоон ааһыахпын баҕарабын. Күлүмүрэ айымньылара дьон –сэргэ хайа да көлүөнэтигэр (сааһыттан тутулуга суох) өйдөбүлү, өйөбүлү, сүгүрүүйүнү буларын туоһута буолан Дьокуускайдааҕы педагогическай колледжка алын сүһүөх кылаас учууталлара буолаарга үөрэнэ, үүнэ-сайда сылдьар ыччат оҕолор хоһоон хас биирдии тылын, ис хоһоонун биэрэрдии аахпыттара буолар. Учуутал сорудаҕынан буолбакка бэйэлэрин сөбүлээбиттэринэн. Бу түгэҥҥэ Күлүмүрэ айар аартыгын кытта билиһиннэрбит учууталларыгар Надежда Дмитриеваҕа барҕа махтал. Уонна өссө биир түгэн, тэрээһиммит сырдык сыдьаайа, истиҥ иэйиитэ буолан сандаарбыт СӨ үтүөлээх артыыската Сайыына – Екатерина Саввинова хас да ырыаны ыллаата. Кини этиититтэн биири тоһоҕолоон бэлиэтиэхпин баҕарабын – «Валентина Иннокентьневна баар буолан (тылбааска) мин ырыаһыт быһыытынан хамсык кэмигэр хаайтарар муҥкук, мунаах күннэргэ-дьылларга умуллан сүтэн хаалбакка, тыыммын хаайбакка араас омук ырыаларын сахалыы саҥардан аан дойду киэҥ киэлитигэр хоһууннук сырыттым. Ол барыта үс чаас иһигэр!!! тылбаастаммыт «Десятый наш десантный батальон» диэн ырыаттан саҕаламмыта.»
Дьэ ол кэннэ мустубут дьон тото-хана, астына – дуоһуйа бу икки кинигэттэн сөбүлээбит хоһооннорун ким хайдах ылынарынан, сатыырынан ис сүрэхтэриттэн иэйэ-куойа аахтылар. Дьиҥнээх хоһоон, ырыа киэһэтэ буолла.
Айар киэһэ төрүөтэ буолбут кинигэлэр тахсыыларынан үгүс элбэх киһи эҕэрдэлээтэ, сибэкки дьөрбөтө туттарда. Элбэхтэн аҕыйаҕы бэлиэтиир буоллахха Уус- Алдан улууһун дьаһалтатын, Дьокуускай куоракка баар түмсүүтүн, Уус- Алдан улууһун Бээрийэ нэһилиэгин дьаһалтатын,дьонун- сэргэтин аатыттан анал туһуламмыт эҕэрдэ суруктары Заболоцкая Лена Семеновна, Старостина Люция Петровна уо.д.а.туттардылар.
Тэрээһини тэрийбит, үөрэ-көтө көрсүбүт Платон Алексеевич Ойуунускай аатынан музей кэлэктиибигэр, киэһэни иилээн-саҕалаан ыыппыт Хатастааҕы «Тускул» КК айар-тутар түмсүүлэригэр барыбыт аатыттан барҕа махтал буоллун.
Түмүкпэр ыраас, сырдык, сылаас, сэргэх киһиэхэ Күлүмүрэҕэ баҕарабыт киҥкиниир киэҥ халлаан киэлитин курдук киэҥ – холку эйгэни, куҥкунуур улуу куйаар курдук бүппэт айар тутар суолу диэн алгыс тылларын аныыбын.
Руфова Н.И. муус устар 2022 сыл.
