Саха народнай поэта, сахалартан бастакы М. Горькай аатынан государственнай бириэмийэ лауреата Семен Петрович Данилов саха литературата сайдарын туһугар үгүс элбэх үтүөнү, кэскиллээҕи оҥорон хаалларбыта.
Кини айбыт хоһоонноро киһи олоххо дьулуурун, киһи киһиэхэ сыһыанын, олоҕу киэҥник толкуйдаан анаарыыны, төрөөбүт дойдунан, айылҕанан, үлэ дьонунан киэн туттууну ылыннарыылаах тылынан киэҥ холкутук суруйан, хоһуйан хаалларбыта. Үгүс элбэх хоһоонноругар мелодия айыллан ырыа буолан көппүттэрэ, олортон «Саха үҥкүүтэ», «Эҕэрдэ ырыата», «Өлүөнэ эбэкэм», «Киһиэхэ төрөөбүт дойдута» саха дьоно киэн тутта ыллыыр иэйиилээх ырыаларынан буолбуттара.
Семен Данилов эрдэттэн саха бастакы суруйааччыларын А.И.Софронов-Алампа, А.Е.Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй, Н.Д.Неустроев олохторун, айар үлэлэрин үөрэтэн, бэйэтин дууһатыгар киллэрэн, саха уран тылыгар умсугуйан суруйааччы буолар суолга үктэммитэ. Кэлин кини Саха сирин суруйааччыларын сойууһун салайааччытынан үлэлии сылдьан бу үс саха бастакы суруйааччыларын сырдык ааттарыгар саба түһүү кэмигэр Семен Петрович тиһэҕэр тириэрдэ хорсуннук туруулаһан көмүскэспитэ. Нуучча суруйааччытын В.Солоухины булан А.Е.Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй хоһооннорун уонна саха тылынан уус-уран айымньыбытын – олоҥхобутун эпосовед В. Державиҥҥа нууччалыы тылбаастатан киэҥ эйгэҕэ таһаарбыта.
Семен Петрович олоҕун тиһэх күннэригэр диэри наар дьон ортотугар сылдьан, саха литературата атын улахан литературалар кэккэлэригэр киирэрин ситиспитэ, үлэ көхтөөх күргүөмүн тэрийбитэ билигин саха литературатын историятыгар саамай умнуллубат үрдүк күүрээннээх айар кэм быһыытынан биллэр. Бу барыта Семен Петрович Даниловы поэт, гражданин, патриот, үрдүк таһымнаах салайааччы буоларын көрдөрөр.
«Ырыаһыт буолбут ыраатта» (1) диэн 1966-1968 сыллардаахха суруйбут хоһоонугар ырыаһыт буолан ыллаабытым ыраатта эрээри биир да улахан айымньым суох, ол эрэн онтон олох кэмсиммэппин, бэйэм хоһооннорум – бу мин олоҕум, ону туохха да биэрбэппин диэбит:
Арыт саныыбын:
Ханнаный
Умуллубакка күөдьүйэр,
Ааппын ааттатыах албаным:
Мин «Демоным»,
мин «Онегиным»,
Мин «Божественнай комедиям»?!
Оо суох, олох кэмсиммэппин…
Мин дьоллоохпун, мин дьоллоохпун:
Туохха даҕаны биэрбэппин
Бу сэмэй ырыам эҕэтин,
Бэйэлээх бэйэм олохпун.
Кини бэйэтин айар үлэтин туһунан «Мин билигин даҕаны айан, инники дьулуһуу чувствотын, ымсыытын сүтэрэ иликпин оҥостобун, ол иһин эрэх-турах үлэлиибин, олорор олохпун, бар дьоммун, кинилэр эҥин эгэлгэлэрин күүһүм кыайарынан хоһуйарбын тохтоппоппун», – диэн 1976 сыллаахха айар үлэтин туһунан «Сүрэх ырыата» поэзия туһунан бэйэтин санааларын суруйан хаалларбыт. (2).
Ол курдук Семен Петрович дьон, норуот ортотугар сылдьан сахатын сиринэн, киэҥ Россия, Европа дойдуларынан айаннаан айар талааннаахтар үгүс элбэх мунньахтарыгар тыл этэн, салайааччы буоларын быһыытынан араас кэпсэтиилэри ыытан саханы, нууччаны, атын бырааттыы омуктардыын кытта эн, мин дэһэн билсэн, бодоруһан аастаҕа. Кимниин эрэ көннөрү эйэргэһэ кэпсэтэн, кими эрэ ытыктыы-убаастыы, сөҕө-махтайа көрө, кимтэн эрэ өссө санаата үөрэн, уһуктан, ол тылларга тиһиллэн хоһоон буолан таҕыстаҕа. Ол санааларын Семен Петрович «дууһатын улгум соноҕосторугар» – хоһоонноругар, истиҥ санаатын кылын таарыйтаран онтон тугу билбитин-көрбүтүн, хоһоонноругар хоһуйан чопчу ол киһи аатын ааттаан туран анабыл хоһооннору суруйбута. Семен Петрович анабыл хоһооннору биир эрэ киһиэхэ буолбакка, элбэх киһи аатыгар «Ыччат дьоммор», «Оҕо сааһым доҕотторугар», «Бииргэ үөрэммиттэрбэр», оннооҕор ханнык эмэ тэрилтэҕэ кытта «Белград военнай музейыгар», «Элгээйи музейыгар» курдук хоһооннору аадырыстаан, аатын ааттаан суруйбута бу анабыл хоһооннор буолаллар.
Поэт анабыл хоһооннорун 1984, 1985 сыллардаахха тахсыбыт үс томнаах «Талыллыбыт айымньыларыттан» ылан ааҕан көрдөххө отуттан тахса анабыл хоһооннордоох эбит.
Семен Данилов анабыл хоһоонноро
Талыллыбыт айымньылар. 1 том, Якутскай, 1984
1937-1948 сс.
- Муус устардааҕы санаа (С.А.Местниковка) 26 с.
- Эйиигин утута-утута /Верочке Даниловой/ 38 с.
- Тумара туллуктара /поэма/ Бырааппар Софроҥҥа 57 с.
1955-1958 сс.
- Ийэбэр 127-129 с.
- Дойдум дьонугар Таайбар И.Тимофеевка 143 с.
1959-1960 сс.
- Доҕор хоһооно М.Львовка 239 с.
- Хотой дьоло /поэма/ А.Н.Осипов художникка 270-298 с.
1961-1962 сс.
- Оппуоха хайа П.Агеевка 319 с.
- Уолбар 331 с.
1963-1965 сс.
- Саха үҥкүүтэ Е.Степановаҕа 369 с.
Талыллыбыт айымньылар, 2 том, Якутскай, 1985 с.
1966-1968 сс.
- Санаам сааһа Баал Хабырыыска 39 с.
- Саха таптала Н.Мординовка 41 с.
- Саха хараҕа И.Федосеевка 86 с.
- Суол таҥарата С.П.Соловьевка 89 с.
- Күһүҥҥү хоһоон М.Тимофеевка 94 с.
- Сүрэх М.Ефимовка 101 с.
- Хаарчаана И.Гоголевка 102-103 с.
- Бибигуль ыллыыр ССРС народнай артискатыгар Бибигуль Тулегеноваҕа
- Дойдуунускай Суорун Омоллооҥҥо 169-170 с.
- Тимофей Сметанин 229-230 с.
- Пана Тулааһынап 231 с.
- Заки Нури 50 сааһын туолуутугар 286-287 с.
- Жан Грива 346 с.
- Ойуунускай музейа В.А.Протодьяконовка 416-417 с.
Талыллыбыт айымньылар, 3 том, Якутскай, 1985 с.
- Пианистка Аиза Решетниковаҕа 35-36 с.
- Нам Таллан Бүрэҕэ 1976 с., 88-89 с.
- Искусство Анегина Ильина-Дмитриеваҕа 1976 с., 96 с.
- Максим Аммосов 977 сыл, 97 с.
- Кэбээйи бэлэҕэ Н.Лугиновка 104-105 с.
- Наталья Харлампьеваҕа 1978 с., 106 с..
- Поэт өлүүтэ Муса Джалиль кэриэһигэр 118 стр.
- Дьүкээбил кутаата С.Куриловка 1977 с., 177-178 с.
- Переделкино Гилемдар Рамазановка 1976 с., 185-186 с.
Бу хоһооннору ылан көрдөххө чараас, уйан сүрэхтээх Семен Петрович хаһан да, ханна да сырыттар чугас дьонун, дойдутун дьонун олус иһирэх тылынан истиҥник, эйэҕэстик санаан туран суруйталаабыт. Ийэтигэр анаан:
«Суохтуур буоллум эн амарах
Сылаастан сылаас харахтаргын,
Былыр миигин суулуур хара
Эн былаатыҥ минньигэс сытын.
«Эн миэхэ биэрбит тэтимиҥ
Ыардары кыайарга кынаттыыр,
Миэхэ иҥэрбит эрчимиҥ
Эрэйтэн-муҥтан арчылыыр», – диэн ийэтин олус ахтарын, суохтуурун этэн хаалларбыт. Уолугар, таайыгар, бииргэ куруук алтыһар дьонугар кинилэр кини олоҕор ылар оруолларын этэн туран инники суолларын ырыҥалаан хоһуйбут. Холобура «Уолбар» диэн хоһоонугар «Үгүс көмнөх түһүөҕэ, үгүс тоҥуу хаалларан… Эн сэргэхтик иһиэҕиҥ. Бэлиэ суолу хаалларан» диэн уолун инники олоҕун кыратык сэгэтэн көрбүтүн этэр. Бииргэ куруук уазигынан айанныыр «газик атын собуоттатан ооҕуй да оймуур оборчотун туоруур Солобуйуоп» диэн эрэллээх суоппарын «Суол таҥаратыгар» холообут. Ону таһынан быраатыгар Софрон Петровичка «Тумара туллуктара» диэн поэманы айан хаалларбыт. Автор Семен Петрович культура, искусство чаҕылхай дьонун тумнубатах. Кинилэргэ анаан чаҕылхай биир дойдулааҕар, худуоһунньук А.Н.Осиповка «Хотой дьоло» диэн поэманы, «ойуу дьарҕаа тирэҥсэлэр оһуор үктээн киирдилэр» диэн саха бастыҥ ырыата буолбут «Саха үҥкүүтүн» сахалартан бастакы балерина Евдокия Степановаҕа анаабыта. «Ийэ дойдум сүүс ырыаларын – дьүрүһүттэ, сыналытта, умайыктатта, ытатта- кини уһун тарбахтарын битиитэ, кини үрүҥ илиилэрин үүҥкүүтэ» диэн «Пианистка» хоһоонугар билигин да айа-тута, үлэ, олох оргуйар үөһүгэр сылдьар Аиза Петровна Решетниковаҕа туһаайбыт, оттон ырыаһыт Анегина Ильинаҕа «аптаах куолаһыҥ миэхэ санатар искусство өрөгөйдөөх аналын» диэн этэн туран «Искусство» диэн хоһоону анаан хаалларбыта. Үрдүкү литературнай куурустан саҕалаан олоҕун устата доҕор оҥостубут Заки Нури 50 сааһын туолуутугар анаан, «Переделкино» диэн хоһоонун Москва аттыгар суруйааччылар куораттарыгар «Дойдум улуу литературатын сүдү дьонун кытта манна ырыаһыт мин ийэ-кутум бу сиртэн уһуктубута» диэн башкир омук поэтыгар Гилемдар Рамазановка анаабыта. «Максим Аммосовка» диэн хоһооҥҥо кэскилбит туһугар олорбут киһини кэриэстээҥ, кини олоҕун салгыырга үөрэниҥ диэн эдэр ычакка туһаайбыт.
Бу үгүс анабыл хоһооннорун суруйааччы биир баайыылаах, айар-суруйар идэлээх доҕотторугар уон икки киһиэхэ анаабыт. Ол курдук «Санаам сааһа» Баал Хабырыыска, «Саха таптала» Н.Мординовка, «Саха хараҕа» И.Федосеевка, «Күһүҥҥү хоһоон» М.Тимофеевка, «Сүрэх» М.Ефимовка, «Хаарчаана» И.Гоголевка, «Дойдуунускай» Суорун Омоллооҥҥо, «Ойуунускай музейа» В.А.Протодьяконовка, «Нам» Таллан Бүрэҕэ, «Кэбээйи бэлэҕэ» Н.Лугиновка, «Дьүкээбил кутаата» С.Куриловка тус анаан суруйталаабыт эбит.
Поэт бу Баал Хабырыыска анаабыт «Санаам сааһа» хоһоонугар Баал Хабырыыс хаадьылааһыныгар эппиэтээн курдук эппит:
«Мин үс күлүктээх көлүөнэм
Үстэ саадаҕын курданна,
Тилиннэ кини мөссүөнэ
Олоҥхолуу омуннанан.
Арай олох миэхэ биэрбит
Сүрэх тыйыс муудараһын.
Ол муударас тилиннэрбит
Санаам сааһын – сүрэх сааһын».
Бу курдук айар, хоһуйар аналлаах поэт чугас доҕотторугар чэпчэки тылынан олоххо үөрэтэр, такайар гына хоһооннорун аныыра.
Дьэ, ол курдук Семен Данилов үөлээннээхтэригэр Тимофей Сметаниҥҥа, Пана Тулааһынапка уонна элбэҕи эрэннэрэр талааннаах эдэр поэкка Наталья Харлампьеваҕа анабыл хоһоонноругар кылгастык тохтуубун.
Семен Данилов бу анабылларын Тимофей Сметаниҥҥа, Пана Тулааһынапка 1969-1971 сыллардаах суруйууларыгар киллэрбит. Ол аата поэт арыый да сааһырыыта, ситэн-хотон, литература хонуутугар ким, туох, хайдах атыллаан киирбитин, туох бэлиэ суолу-ииһи хаалларбытын кэлин ааспытын кэннэ саас сааһынан ахтан-санаан суруйбут диэн санааҕа кэлэҕин.
Тимофей Сметанин
Поэт Семен Данилов Кэбээйиттэн төрүттээх поэт, прозаик, Тимофей Сметанинныын биир кэмҥэ Дьокуускай куоракка үөрэнэн, үлэлээн, бииргэ алтыһан, доҕордоһон, эдэр суруйааччы аатын сүгэн литератураҕа тэҥҥэ хардыылаан киирдэхтэрэ.
Кини доҕорун, буойун-суруйааччыны Тимофей Сметанины киһи быһыытынан, поэт быһыытынан үрдүктүк тутарын көрдөрөр анаан суруйбут хоһооно буолар. Ол курдук өлбүтүн да иннигэр «өрүү тыыннаах эдэр» диэн тоһоҕолоон бэлиэтээбит.
Күлэр-үөрэр, сүбэ биэрэр
Өрүү тыыннаах эдэри,
Буорга да кииртин иннигэр.
Өлбүт диэххэ түктэри.
Сметанин сэрии сылларыгар хорсуннук сэриилэспитин туһунан уонна бу кылгас чаҕылхай олоҕор төһө күүһэ-кыаҕа тииийэринэн таһаарыылаахтык үлэлээбитин бу курдук этэр.
«Кини этэ сатыы саллаат –
Олоҕор, үлэтигэр;
Киирбит түргэн хаамыынан
Саха литературатыгар.
Бу анабылга биһиги суруйааччы суруйааччыныны хорсунун, саха литературатыгар тэтимнээхтик киирбитин эрэ буолбакка Тимофей Сметанин сэмэй, сайаҕас быһыытын-майгытын, кини сырдык дууһатын, муударайын уонна суруйааччы быһыытынан киһиэхэ сатаан тиэрдэр баай фантазиялаах кэпсээнньит буоларын ыйар:
Тохсунньуга суолга көрсөн
Тоҥортуурун мин саныыбын:
Тоҥортон күүстээҕи кэпсээн
Титирии туран умайарын…
Кини килбик мичээринэн
Быһаарара быһаччы
Дьиҥнээх киһи диэн кимин,
Ол улахан суруйаачы.
Поэт Семен Данилов бу хоһоонун ааҕа олорон эдэр сааһыгар олохтон барбыт доҕорун Тимофей Сметанины олус суохтуурун, кинини убаастыырын, кини баай дууһатын, дьоҕурун, сүбэһитин сыаналыырын саарбахтаабаккын. Поэт Семен Петрович хоһоонун «өрүү тыыннаах тыллаах поэт этэ» ол улахан суруйааччы диэн тылларынан түмүктүүр.
Пана Тулааһынап
Семен Петрович доҕоругар Пана Тулааһынапка анаабыт хоһоонугар баара суоҕа түөртүү строкалаах алта куплекка биир киһи олоҕун, кини поэзиятын толору этэн кэбиспитэ кэрэхсэбиллээх.
Ыраах тыйыс тымныылаах Өймөкөөн сириттэн тардыылаах Пантелеймон Тулааһынап баара суоҕа бу күн сиригэр 33 эрэ сыл олордор саха литературатыгар ураты истиҥ тыллаах лирик-поэт быһыытынан суолу-ииһи хаалларбыта. Кини хоһооннорун бастакы хомуурунньуга «Көҕөрбүт ньургуһун» буолар.
Ньургуһун сибэккинэн саха поэзиятыгар кыыһы, дьахтары холууллара буолу, оттон эр киһини тоҥ буору тобулу үүнэр ньургуһун сибэккигэ холуур сэдэх буолуо. Ол эрээри Семен Данилов тоҕо эрэ доҕорун Пантелеймон Тулааһынабы уйан, нарын дууһалааҕын, аһыныгас санаалааҕын чопчу билэн дэлэҕэ да ньургуһун сибэккигэ холуо дуо? Кини кылгас олоҕун, кини нарын сүрэҕин сипсийэр ырыатын, кини поэзиятын барытын тоҥ буору тобулан тахсар ньургуһун сибэккигэ тэҥнээбит.
Тыйыс даҕаны кэмнэргэ
Чараас сүрэхтэр үөскүүллэр.
Оннук
Дьыбарга тоҥ сиргэ
Ньургуһуннар үүнэллэр.
Семен Данилов поэт Пана Тулааһынаптыын эт саастыылар, бииргэ оччотооҕу ыччат быһыытынан тэҥҥэ үүнэн-сайдан испит буолуохтаахтар. Оччолортон даҕаны арааһа Пана Тулааһынап киһи ис туругун арыйан, тулалыыр эйгэни, олоҕу чэпчэкитик, чуордук, кырдьыктаахтык хоһуйар ураты нарын тыллаах поэт буоларын Семен Петрович маннык тылларыттан көрөбүт:
Биһиги нарын доҕорбут,
Пана өлбүтүҥ ыраатта.
Эрдэ өлүөхтээх, – диир курдук, –
Эйэҕэс, нарын барыта.
Булбаттар ээ эн хоһооҥҥор
Быыкаа даҕаны сымыйаны,
Хобдох тылынан хомотор
Хаҕыс, ылламмат ырыаны.
Поэт Семен Данилов бу олоххо киһи киһиттэн элбэххэ үөрэнэрин, ылынарын быһыытынан, бу П.Тулааһынап нарын, сырдык лириката олоҕу уратытык көрүүгэ, нарын тыллары сатаан сааһылаан сүрэх сипсийэр ырыатын ыллыырга атын поэт доҕотторугар сырдык Эйгэ буоларын ыйар. Ол да иһин эппит буолуохтаах:
Биһиги нарын доҕорбут –
Пана өлбүтэ ыраатта.
Арай манна Эйгэ буолбут
Кини сырдык лириката.
Наталья Харлампьеваҕа
Семен Данилов саха литературата сайдарын туһугар элбэх өрүттээх үлэни ыыппыта. Ол курдук литератураҕа саҥа үктэнэн эрэр талааннаах ыччаты таба көрөн мэлдьи сүбэлиирэ, кинилэр айар үлэлэрин болҕомтоҕо ылара.
Семен Петрович Данилов Наталья Харлампьеваҕа диэн хоһоонун 1978 с. суруйбут. Бу анабыл хоһоонугар поэт инникини өтө көрөр, олох уустугун санатар, онно муммат туһугар эдэр айааччылары алгыыр курдук суруйбутун ааҕабыт.
Бүгүҥҥү күннээххэ норуодунай поэт, Саха сирин суруйааччыларын сойууһун салайааччыта, билиҥҥи саха поэзиятын Россия, Аан дойду таһымыгар таһаарсыбыт поэт Наталья Ивановна Харлампьеваны өтө көрөн суолун-ииһин алҕаан эппитэ олус сөхтөрөр, бэйэтэ эмиэ сөҕөрүн-махтайарын этэр:
Ордургуу, таптыы, алгыы
Эн хоһооҥҥун ааҕабын.
Ол эрээри поэт Семен Данилов эрэнэрин, кини киэҥ ыырдаах поэт буолуохтааҕын өтө көрбүт курдук:
Үрүҥ күҥҥэ мичээрдиигин,
Нөрүс гынаҕын бар дьоҥҥор.
Аргыый аҕай аҕалыы истиҥ кыра куолаһынан айар куттаах эдэр поэт кыыска бу талбыт идэтэ олус уустугун, дьалхааннааҕын уонна саха киһитин сиэринэн, эрдэ туох буолуоҕун быһа эппэтин биллэрэ. Эн дьиҥнээхтик ыллаан бу поэзия суолун батыһар буоллаххына чуумпуну батыһыма диир.
Бу муударай киһи сүбэтэ, харыстаан, сэрэтэн этэрэ буолар.
Түмүгэр, Натальы Харлампьеваҕа анаан эппит алгыһа туолбутун көрөбүт, онтон үөрэбит:
Олох, таптал, ырыа-дьайыы
Ордуктарын баҕарабын.
Түмүк оннугар
Поэт хас биирдии анабыл хоһооннорун бу суруйар киһитин бэйэтин санаатын, хараҕын, дууһатын далыгар киллэрэн хоһуйбут. Ол киһитин үрдэтэн, кини дьүһүнүн, майгытын, айар дьоҕурун уратытын таба көрөн хайҕаан, сөбүлээн, уруйдаан эппит. Холобура, «Сахам хараҕа» (И.Федосеевка) биир идэлээҕэр ураты истиҥник этэр:
Кыҥаабыкка дылы арыт
Кыбытан көрөр кыараҕас,
Арыт тиэрбэс курдугунан
Анаарбахтыыр аһаҕас,
Атыннартан чыха атын
Сахам хара хараҕа.
Моисей Ефимовка сүбэ-соргу кэриэтэ маннык тыллар аныыр:
Сүрэҕэлдьиэ суохтаах сүрэх!
Сүрэххин сүрэҕэлдьитимэ,
Үлэлииргэ өрүү үөрэт,
Уоскутума, өрөтүмэ.
… Эрчий сири сиксигинэн,
Муораны улаҕатынан.
Эрчий «айа» – диэбэт гына,
Бүрүй түбүк куйаҕынан. («Сүрэх»).
«Ойуунускай музейа» хоһоонун В.А.Протодьяконов-Кулантайга, анаабыт. Бу музей атаҕар туруутугар киэҥ кэскиллээхтик салайтаран Семен Данилов, Протодьяконов-Кулантайы оҥордоххуна эн оҥоруоҥ диэн анаан эрэн ыҥыран бу музей атаҕар турбута. Манна ытык киһи Суорун Омоллоон, бастакы сотрудниктар Сэмэн Тумат, Иван Данилов кыттан айымньылаахтык үлэлээбиттэрэ. Бу «Ойуунускай музейа» хоһооҥҥо биир дьикти түүҥҥэ поэт илэ-чахчы бэйэтэ тиллиэҕэ барытын соһуйа көрүөҕэ, соһуйуоҕа диэн дьиҥ музей үлэһиттэрэ бу поэт сайдам дьиэтин кыһаллан үкчү гына оҥорбуттарыгар суолта биэрэн этэр.
Поэт таптыыр дьиэтигэр
Иккиһин эргилиннэ.
Бу дьиэ сырдык түннүгэр
Поэзия тилиннэ.
Хоро диэки кус манаан
Хонон хаалбыт поэты,
Күүтэр курдук хомунна
Күндүл сырдык дьиэтэ.
Ити курдук улахан чаҕылхай талааннаах поэт Семен Данилов кыраҕы харахтаах, киһи дууһатыгар дьайар күүстээх, иитэр-үөрэтэр, сүбэлиир-амалыыр, алгыыр, сөҕөр-махтайар анабыл хоһооннору бу анаабыт дьоннорун хас биирдиилэрин кинилэр ис туруктарын арыйар. Кинилэргэ үтүө сүбэһит-амаһыт, кэрэни өйдөөн көрөр үтүө киһи, поэт быһыытынан буолар.
Туһаныллыбыт литература:
- Ырыаһыт буолбут ыраатта, 130 С.,// Семен Данилов, Талыллыбыт айымньылар, II том, Якутскай, 1985 с.
- Сүрэх ырыата (Поэзия туһунан быстах санаалар), 16 С., // Семен Данилов. Талыллыбыт айымньылар, 1 том, Якутскай, 1977
- Воспоминания о Семене Данилове. – Якутск, 1983
