Муус устар 2 күнүгэр Бороҕоҥҥо В.В.Никифоров-Күлүмнүүр аатынан Тойон Мүрү култуура дыбарыаһыгар “Төрүт киһи төлкөтө, ытык киһи ыччата” диэн Кулаковскай Реас Алексеевич төрөөбүтэ 110 сылыгар, Атос Реасович төрөөбүтэ 85 сылыгар аналлаах тэрээһиҥҥэ үгүс элбэх киһи мустан, тоҕуоруһан, кинилэр тустарынан үтүө сырдык санааларын кэпсээн ахтыы киэһэтэ буолан ааста. Бу дьоро түһүлгэни Р.А.Кулаковскай сыдьааннара, Култуура киинэ, библиотеката, Түмэл, улуус салалтата бииргэ холбоһон ыыттылар.
Күн бастакы аҥарыгар түмэл дьиэтигэр “Кулаковскайдар Уус-Алдаҥҥа олорбут, айбыт сыллара” диэн быыстапка сэргэх кэпсээнин иһиттибит. Бөлүһүөк поэт, учуонай, бэйэтин олоҕун бүтүннүүтүн норуот эрэ дьолугар туһулаабыта, саха уус-уран литературатын саҕалаабыттартан биирдэстэрэ А.Е.Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй суос соҕотох уола Реас эйэлээх, иллээх дьиэ кэргэнин олоҕун-дьаһаҕын көрдөрөр быыстапканы Раиса Реасовна кыыһа Лариса Степановна сээркээн сэһэнньит, учуутал, ытык Аҕа Реас Алексеевич уон икки сыл устата суруйбут “Аҕам олоҕо” ахтыы сэһэнин тула иэҕэ тутан эһэтин олоҕун суолун, араас кэмнэргэ айан-тутан олорбут олоҕун туоһулуур экспонаттары көрдөрөн, ардыгар чопчулаан, сиһилээн кэпсээбитин батыһа сылдьан истэн астынныбыт. Манна үлэлээбит остуола, айымньыларын бэчээттээбит машинката, кинигэлэрдээх ыскааба, Реас Алексеевиһы ииппит эдьиийэ Лариса былаата, кини тикпит көбүөрэ, кэргэнин Татьяна Паповна аҕата Папа Заболоцкай оҥорбут мас кыра олоппоһо, 373 нүөмэрдээх, “70 сааскынан” диэн суруктаах төлөпүөнэ, ону таһынан спорт хас да көрүҥэр рекорду олохтообут Атос Реасович сахаларга биир бастакынан хайыһарга Сэбиэскэй Сойуус спортка маастарын бэлиэтэ – значога, бастакы научнай үлэ “Алексей Елисеевич Кулаковскай Бүлүүтээҕи дьыллара” диэн Раиса Реасовна 1972 сыллаахха суруйбут дипломнай үлэтэ, Өксөкүлээх Өлөксөй уолугар Атоска бэлэхтээбит подстаканнига, Обком кинигэтин архыыбыттан мүлчү туттаран ылыллыбыт Өксөкүлээх Өлөксөй “Ырыа-хоһоон” 1946 сыллаахха тахсыбыт хомуурунньук кинигэтэ, Реас Алексеевич убайа Алексей Реасович (1911-1932) “Моя биография” диэн тэтэрээт лииһигэр суруллубут биографията, Реас Алексеевич тус докумуона – төрөөбүтүн туһунан сибидиэтэлистибэтэ, саахыматын дуоската (Лариса Степановна кэпсиирин быыһыгар, билигин ол курдук саахыматчыт, дуобатчыт оҕолордоохпут, сиэннэрдээхпит диэн), Реас Алексеевич рукописьтара, ону таһынан хас биирдии оҕоҕо суруйбут открыткалара, алгыстаах суруктара, тус докумуоннара, оччотооҕу кэми кэрэһэлиир хаартыскалар. Дьэ ити курдук, бу быыстапкаҕа сылдьыбыттар бары да олус астынныбыт, махтанныбыт маннык сүдү Киһибититтэн, Өксөкүлээхтэн, соҕотох хаалбыт уола – Реас Алексеевич дьиэ-уот тэринэн, оҕо-уруу төрөтөн, олох олорон ааспытыттан уонна ытык-мааны ыал тутта сылдьыбыт маллара-саллара билигин да кэпсии-ипсии турарыттан, утум салҕанан бара турарыттан.
Күн иккис аҥарыгар Култуура киинигэр төгүрүк остуолга элбэх киһи кытынна. Маны барытын Татьяна Афанасьевна Гоголева иилээтэ-саҕалаата. Ытык Күөл орто оскуолатыгар саха тылын учууталынан өр сылларга үлэлээбит Рива Реасовна аҕатын туһунан олус истиҥник аҕынна, ону тугу истибиппин, устубуппун суруйуум.
Рива Реасовна: “Аҕам манна,Бороҕоҥҥо, кэлэн олороруттан олус астынар этэ, элбэх доҕоттордоммута, Ыстапаанын кытары туох баар өйүн-санаатын, толкуйун барытын тэҥҥэ үллэстэрэ, оҕолоро бары улаатан университекка бары үөрэнэн барбыппыт. Ол аайы аҕабыт доруобуйата тупсан испитэ, олоҕу сыаналыыра, бэйэтин наһаа көрүнэр этэ, хайдах эрэ бу үчүгэй олоххо өссө уһуннук оҕолорун, сиэннэрбин көрөн олордорбун диэх курдук. сарсыарда аайы зарядкалыыр, тымныы уунан суунар этэ. Аны аҕабыт биир үчүгэйдээҕэ, хамсалаах этэ, биэс сааһыттан тардыбыт, табахтыыр этэ, ону биирдэ даҕаны дьиэтигэр табахтаабатаҕа, наар таһырдьа тахсан табахтыыр этэ уонна киирэн зубной щетканан хайаан да тииһин суунар этэ, ол иһин хара өлүөр дылы биир да тииһэ түспэккэ, ити хаартыскаҕа баар дии, кэчигирэспит тииһин илдьэ барбыта. Ол курдук бэйэтин көрүнэрэ, эт-хаан өттүнэн кыанара уонна биһигиттэн оннугу ирдиир этэ. Биһигини кыра эрдэхпититтэн сир аһыгар, булка, үлэҕэ илдьэ сылдьара. Оҕолор, биһиги аҕабытын кытта сылдьарбытын наһаа сөбүлүүр этибит. Кини кэпсээнин, остуоруйатын умсугуйан туран истэр да буоларбыт. Аҕабыт эрэйдээх, “эрэйдээх” диибин, кырдьык кини наһаа эрэйдээх олоҕу эдэр сылдьан олорбута. Кини бииргэ төрөөбүттэрэ туох да наһаа үчүгэйкээн эбиттэр, кыраһыабайдара, уолаттар ырыаһыттара, музыкальнайдара, дьоннор этэллэр эбит, үчүгэй дьоннор кэлэн бардылар, саамай куһаҕаннара Арыйаас хаалла диэбиттэр эбит, ол эрэн бары көрөргүт курдук, биһиги аҕабыт олус кыраһыабай, оннооҕор ийэм этэр этэ, аҕаҕыт наһаа үчүгэй эттээх-сииннээх, үчүгэй да быһыылаах-таһаалаах этэ, чэпчэкитик да дугунан хаамара, наһаа булчут этэ, – диэн ийэм сөҕөр этэ. Аҕабыт адьас кыра эрдэҕиттэн тулаайах хаалар уонна убайа ыалдьыбытыгар биир сыл көрөөхтүүр, убайа Конаша диэн уол атаҕынан үчүгэй, кылыйдаҕына киһини барытын аһар түһэр эбит, ону Лариса диэн эдьиийэ “һэчиэ, дьону аһары түһүмэ, дубук түс” диэн наар этэр эбит, ол иһин кылыыһыт Босиковы эҥин быыкаайынан дубук түһэрэ үһү, онон дьиҥнээхтик төһөнү түспүтүн көрдөрбөккө бараахтаабыт эбит. Аҕам түөрт оҕотун хаалларан үөрэнэ сылдьыбыта, онно хантан да кэлтэгэй кэппиэйкэ кэлэр сирэ суох буолан, бүгүн аһыыр аһа суох буолан, онуоха санаарҕаан күн аайы дневнигэр суруммутун кэлин суох буолбутун кэннэ дневнигин холбуйатыттан булан ылбыппыт, онно суруйбут эбит, биир да солкуобай хаалбата, хайдах үөрэнэбиний, хайдах аһыыбыный, аны оҕолорбун да ахтарым сүрдээх, үөрэхпин быраҕарым дуу диэн суруйбут суруга баар. Дневнигэр Дьол диэн тугуй? Дьол диэн оҕо. Оҕо баар буолла да, эн дьоллооххун, кинилэр үөрэ-көтө олороллорун көрдөххүнэ, эн дьоллооххун, онон мантан ыла мин оҕолорум үчүгэй дьон буолалларын туһугар туох баар күүспүн-уохпун, дьулуурбун барытын кинилэр тустарыгар ууруох кэриҥнээхпин диэн суруйбут суруга билигин баар. Дьэ ол да иһин үөрэҕин быраҕан дойдутугар төннөн тахсар. Онтон ыла кини соҕотох хаалан баран оҕолонон-урууланан, бастаан сүрдээх ыарыһах эбит. Аҕабыт сэрии иннинэ 1936 сыллаахха холбостохторо дии, онно Оонньуулаах Уйбаан уола Тэрэпиэн бу Өксөкүлээх Өлөксөйтөн соҕотох хааллыҥ, аны бэйэҥ наһаа ыалдьаҕын, онон хайдах эмэ гынан доруобай кыыһы кэргэн ылаҥҥын, оҕо-уруу тэнитэҥҥин төрдү-ууһу салгыаххын наада. Ону аҕам сөбүлэстэҕэ буолаахтыа, Заболоцкай Папа-Чооруос оҕонньор диэн Сиэллээххэ олорор тоҕус оҕолоох оҕонньортон Таня диэн кыыһын кэргэн кэпсэппиттэр. Ону ийэм буоллаҕына, Реас наһаа үчүгэй этэ диир, наһаа кыраһыабайа, эчи улахана, эчи мааныта, аны наар кинигэ ааҕар этэ, тута сылдьар этэ, ону мин бэйэбин киниэхэ тиэрпэтэҕим уонна аҕабар эппитим, мин үөрэниэм этэ, кэргэн тахсыбаппын диэбитим диэбит . ону аҕата эппит: “Дьэ, Өксөкүлээх уолугар кэргэн тахсыбтаххына, мин эйигин үөрэппэппин уонна хайа баҕарар оҕонньорго күүспүнэн кэргэн биэриэм диэбит, ону оҕонньорго тахсымаары дьэ сөбүлэспит. Инньэ гынан аҕам кэргэн кэпсэтэн, куһүөрү үс биэрэстэлээх сиргэ баран кэргэнин таратаайкаҕа олордон, оҕуһунан тиэйэн аҕалбыт, аҕам аттыларыгар атынан, наһаа бытааннара үһү. Ону ийэм: “Оо, дьэ дьоммут кэтэһэн ахан биэрдэхтэрэ буолуо, оҕускун тиэтэт, ону аҕам эппитэ үһү “төһөнөн уһуннук айанныахпыт, оччонон уһуннук олоруохпут диэн. Бу сүүрбэ биирдээх киһи инньэ диэбит. Онон, кырдьык, эппитин курдук 56 сыл бииргэ олорбуттара, ол эрэн аҕам эрэйдээх эрдэ барбыта. Эһиги бары билэргит буолуо, кырдьык, аҕабыт “сладкай, минньигэс” олоҕу олорботоҕо эрээри, биһиги улаатаммыт уонна ийэбит наһаа үчүгэй хаһаайыстыбаннай, алыс үчүгэй майгылаах, холку буолан аҕабын көрөн-истэн, киһи гынан, ону тэҥэ биһиги, оҕолор, ахсыан оскуолаҕа үчүгэйдик үөрэнэн, актыыбынайдык кыттан, аҕабытын олох хомоппотохпут диэн бары дьоллоохпут. Онон аҕабыт биһигиттэн биирдэ да туохха да хомойбокко бараахтаабыта.
Оттон убайым Атос – киһи киһитэ. Миигин бачча саастаах киһини, дьоннор истибэттэригэр наар “Һиччиэ” диир этэ ээ. Наһаа үтүөкэннээх убайбыт кини спортсмен этэ, уһуннук олоруо дии санаабыппыт, эрдэ соҕус барбыта дии саныыбын мин. Биһиэхэ барыбытыгар убай быһыытынан наһаа үчүгэй сыһыаннааҕа, эһиги, бары табаарыстара билэргит буолуо, кини олус үлэһитэ, барыбытын салайан окко, сир аһыгар илдьэ сылдьара, остуолугар, бары үксүгүт билэргит буолуо, килиэппитин арыылаан биэрэр этэ, оннук барыбытыгар кыһаллар буолар этэ, үөрүнньэҥ, ырыаһыт бөҕө, ханнык баҕарар инструмеҥҥа, пианино, фортепиано, баян, мандолина, гитара буоллун барытыгар олордор эрэ оонньообутунан барара. Спортсмен, хайыһарга маастар этэ, убайбытын умнубаппыт. Бииргэ үлэлээбит дьоно сүрдээх үчүгэйдик ахтыы оҥороллоро буолуо Атос туһунан. Кини ханна тиийдэ да кинини бары билэллэрэ. Атос оҕолоро сүрдээх үчүгэй дьон буолан үлэлии-хамсыы сылдьаллар, манна билигин Варя кэлэ сылльар. Оттон бэйэбин этээччим суох, ол эрэн кыратык билиһиннэрдэххэ, аан бастаан Сыырдаахха үлэлээбитим, онтон үөрэммитим, онтон Түүлээххэ биэс сыл үлэлээбитим, онтон манна Бороҕоҥҥо киирэн биэс сыл үлэлээбитим, үөрэппит оҕолорум билигин кэлэн көрсөн бардылар. Мин дьоллоох киһибин, наһаа үчүгэй дьону кытта үлэлээбиппиттэн, бачча сааспар дылы оҕолорум ортотугар олорорбунан. Биһиги үс оҕолоохпут, Нария диэн кыыспыт билигин биһигин көрөн олорор, экономист идэлээх, үлэлиир, онтон уолбут тутааччы, билигин манна кэргэнинээн, Сааба диэн кыракый уолларынаан бааллар уонна кыра кыыспыт, бэйэм ааппын биэрбитим Рива диэн, куоракка олорор, үтүөкэннээх врач, үс оҕолоох. Онон олохпутун салгыыр дьоннордоохпут. Мин бу Түүлээххэ, Сыырдаахха, Бороҕоҥҥо үлэлээбит сылларбын куруук ахтааччыбын, саныыбын, ону бүгүн бииргэ үлэлээбит коллегаларым кэлэн олороллор, наһаа үөрдүм, долгуйдум, санаабар санаа эбилиннэ. Өссө үчүгэйдик, уһуннук олорбут киһи оҕолорбун кытары, эһиги үлэлииргитин-хамныыргытын көрө-истэ олорор дьол буолбатах дуо? Онон махтанабын, махтанабыт. Быйыл биһиги бииргэ олорбуппут 55 сылбытын туоллубут Гаврил Гаврильевичтыын, кини манна хирургдаабыта, сүрэҕи кытта эпирээссийэлээбитэ, антах баран эмиэ сүрдээх үчүгэйдик үлэлээн, билигин пиэнсийэҕэ олоробут, онон биһиги курдук уһуннук олоруҥ, дьоллоох буолуҥ, оҕолоргутун наһаа үчүгэйдик иитиҥ”, – диэн Рива Реасовна ахтыытын түмүктээтэ. Бу кини ахтыытын толору сурукка киллэрдим.
Салгыы төгүрүк остуолга Реас Кулаковскай уонна кини уола Атос Реасович тустарынан элбэх киһи туран тыл эттилэр, аҕыннылар. Олор истэригэр СӨ Ил Дарханын советнига И.И.Николаев, саха норуодунай суруйааччыта Сэмэн Тумат, суруналыыс Иван Ушницкай, Республикаҕа биллэр улахан салайааччы Г.М.Артемьев, СӨ Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы А.Н.Жирков, куйаар ситиминэн М.К.Аммосов аатынан ХИФУ Бэрэсидьиэнэ Е.И.Михайлова, Таатта улууһуттан дэлэгээссийэ, ону кытта үөрэх, иитии систематыгар бииргэ үлэлээбит, Өксөкүлээх үөрэҕин үйэтитээччи, этнопедагог Е.П.Чехордуна, тыл үөрэхтээхтэрэ Л.М.Готовцева, Е.М.Самсонова, саха тылын, литературатын бэтэрээн учуутала Т.И.Алексеева уонна Реас Алексеевиһы, Атос Реасовиһы үчүгэйдик билэр, алтыспыт олохтоох ытык-мааны аҕа саастаахтарбыт.
П.А.Ойуунускай аатынан литературнай музейтан хаартысканан быыстапка уонна Өксөкүлээх Өлөксөй тутта сылдьыбыт сэдэх малларын тустарынан кэпсээтибит. Бу хаартысканан планшеты Реас Алексеевич Кулаковскай 1984 сыллаахха 70 сааһыгар оччотооҕу музей үлэһиттэрэ оҥорбуттар. Онно биир көрөөччү, Тааттаттан төрүттээх Готовцева Любовь Григорьевна ийэтин булан үөрдэ. Төгүрүк остуолга А.Е.Кулаковскайтан-Өксөкүлээх Өлөксөйтөн хаалбыт музейбыт киэн туттар ытык малларын: “Зингер” иистэнэ массыына, мамонт муоһуттан үрүүмкэ, Өксөкүлээх Өлөксөй аймах уолугар Р.Ф.Кулаковскайга бэлэхтээбит кыра чэрэниилэ иһитэ, Өксөкүлээх Өлөксөй ийэтигэр Учайга илдьэн биэрбит чугуун лаар диэн иһитэ, Е.И.Лыскова кэргэн тахсан сүктэн кэлэригэр илдьэ кэлбит мас устуула. Ити курдук бу маллар бары сэргэх кэпсээннээхтэр, истиҥ сэһэннээхтэр. Кинилэр саҥарбаттар эрэ, кинилэр тыыннаахтар. Төгүрүк остуол хаамыытын барытын Саха НКИХ оператора уһулла.
Бу дьоро түһүлгэҕэ Реас Алексеевич оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ бары хаан аймахтара түмсүбүттэрэ – быйылгы дьиэ кэргэн сылын биир бэлиэ тэрээһинэ диэххэ сөп. Манна мустубут дьон Өксөкүлээх сыдьааннарын, хаан-уруу аймахтарын астына көрөн, кэпсэтэн, хаартыскаҕа бииргэ түһэн тарҕастыбыт.
Муус устар 5 күнэ 2023 сыл.
Халгаева Н.В.
