Олунньу 20 күнүгэр Хаҥалас улууһун Ой орто оскуолатыгар төрөөбүт тыл, сурук-бичик декадатын чэрчитинэн “Литературнай Эркээни” диэн бырайыак тула кэпсэтии ыытылынна.
СӨ Духуобунаһын академиятын дьиҥнээх чилиэнэ, «Эллэйээдэ” экспедиция салайааччыта, уопсастыбаннай диэйэтэл Прокопий Романович Ноговицын бырайыагы кэпсээтэ. Кини историяҕа, саха бастакы көлүөнэ интеллигенциятын бэрэстэбиитэллэригэр сыһыан туһунан, Хаҥалас улууһун айылҕатын, үүнээйитин, көтөрүн-сүүрэрин уратытын, хаҥаластар тоҕо Тойон кыылга сүгүрүйэллэрин туһунан эттэ. Ытык сир дии-дии бырааннарга тахсан, үрдүттэн тэпсэр сатамматын, ытык дьон көмүс уҥуохтара көтөҕүллүбүт, хотойдор тохтоон, уйа туттан төрүүр-ууһуур бырааннара харааннаныахтаахтарын бэлиэтээтэ. Саха литературатыгар Хаҥалас сирэ, олорон ааспыт ытык дьоно суруллубуттарыгар тохтоото. А.Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх, П.А. Ойуунускай айымньыларын аҕынна. Саха норуодунай суруйааччыта В.С. Яковлев-Далан “Тыгын Дархан” романа өрөспүүбүлүкэбитин Бастакы Президеммит М.Е. Николаев салайбыт, суверенитеты ылан, өй-санаа уһуктуутун кэмигэр бэчээтттэнэн тахсыыта саха норуотун сүрүн көтөхпүтүн, өйүн-санаатын уһугуннарбытын, түмпүтүн эттэ. Ол сылларга Хаҥалас улууһа төрүт аатын төннөрбүтүн аҕынна. Н.М. Петров “Ол үйэлэр дуорааннара” айымньытыгар, С.Е. Сивцев-Таллан Бүрэ айымньыларыгар көстөрүн эмиэ санатта. Саха норуодунай суруйааччыта И.М. Гоголев-Кындыл Хаҥаласка олорбутун, бу дойду историятыгар сыһыанын «Өлүөнэ сарсыардата” айымньыта кэрэһэлиирин, “Хара кыталык” романыгар Хаҥалас сирдэрин ааттара киирбитин эттэ. Инникитин туризмы сайыннарыыны ытык сирдэрбитин, историяны, литератураны кытта ситимнииргэ ыҥырда. Инникитин сөптөөх сирдэргэ искибиэрдэр, бэсиэдкэлэр, бэлиэ сирдэр баар буолуохтаахтарын туһунан эттэ.
Саха тылын уонна литературатын учуутала Ньургустаана Николаевна Титова Хаҥалас улууһугар төрөөбүт-үөскээбит суруйааччылары слайданан билиһиннэрдэ. Улуустааҕы киин библиотека директора Александра Александровна Алексеева экскурсоводтар оскуолаларын тэрийэр былааннаахтарын, ол хайдах тэриллэр торумун кэпсээтэ. Маршруттары оҥорон, анал босуобуйа бэлэмнээн, бастаан утаа 15 киһини бэлэмниэхтээхтэрин эттэ.
СӨ Духуобунаһын академиятын дьиҥнээх чилиэнэ Валентина Ивановна Бочонина тэрийээччилэргэ махтанна уонна санаатын үллэһиннэ: “Хаҥалас улууһа Тойон кыыл тотемнаах, Хотой таҥаралаах Тойон ууһунан биллибит, үс саханы үөскэтэн, Саха сирин устун тэнитэн тарҕаппыт улуус. Өлүөнэҕэ саха саха эрдэҕинэ, Дойдуһа Дархан, Мунньан Дархан, улуу Или тэрийэргэ дьулуспут Тыгын Дархан курдук саха ытык дьонун төрүт олохторо. Кинилэри салҕаан Маһары Баһыакап, Софрон Сыраанап, Илья Шадрин – Саха сирин судаарыстыбаннаһын олугун уурбуттара. Алексей Дмитриевич Широких – юстиция наркома, ЯЦИК бэрэссэдээтэлин солбуйааччы аата норуотугар дьэ киэҥник биллэн эрэр. Гаврил Васильевич Ксенофонтов, Георгий Устинович Эргис, Григорий Андреевич Попов историяны, этнографияны үөрэтиигэ баай нэһилиэстибэни хаалларбыттара. Николай Осипович Припузов учуутал, этнограф этэ. Константин Гаврильевич-Урсик, кинини кытта тутуллан хаайыллыбыт Георгий Николаевич Слепцов уустук дьылҕаламмыттара. Урсик дьылҕатын чахчыларын нуучча улуу суруйааччыта Л.Н. Толстой “Нет в мире виноватых” айымньытыгар киллэрбитэ биллэр.
Адам Скрябин, Спартак Федотов, Анна Кузьмина – искусствоны, театры кытта ситимнээх бэлиэ ааттар.
Чопчу Хаҥаластан тахсыбыт суруйааччылар тустарынан, олоҥхоһут Платон Саввич Семенов 1939 с. Суруйааччылар Сойуустарын чилиэнэ буолбута. Степан Павлович Ефремов, бэйэтэ гражданскай сэрии кыттыылааҕа, саха литературатыгар саҥа олоҕу тутуу охсуһуутун туһунан суруйбута. Кини айымньыта “Ини-бии” оскуола программатыгар үөрэтиллэр. Саха театрыгар директордаабыт да буолан, сүүрбэттэн тахса пьесаны суруйбута. Павлов Николай Николаевич-Тыаһыт П.А. Ойуунускай төрүттээбит тыл уонна культура институтугар үлэлээбитэ, хаайылла сылдьыбыта, П.А. Ойуунускай огдооботун кэргэн ылан кини дьиэ кэргэнигэр эрэллээх эркин буолбута. «Томмоо» сэһэни, поэмалары суруйбут Семен Дмитриевич Ильин үһүс Маалтааны киһитэ. Буойун-суруйааччы Исай Прокопьевич Никифоров саха литературатыгар биллэр суолу хаалларбыта. Кинилэри суолларын дьоһуннук салҕаан Павел Николаевич Харитонов-Ойуку саха норуодунай суруйааччыта буолла, дьаам суолун туһунан бөдөҥ айымньыны суруйда. Николай Романович Калитин, Анна Егоровна Варламова-Айысхаана идэтийбит, биллиилээх суруйааччылар. Кэлин Хаҥаластан Наталья-Борисова-Нарыйа, Галина Иванова-Айтыына Уран, Илья Васильев-Ылдьаа Хоточчу диэн айаллар-суруйаллар.
Хаҥаласка олорон таһаарыылаахтык айбыта-туппута, суруйбута-бичийбитэ – саха литературатын төрүттээбит Алексей Елисеевич Кулаковскай-Өксөкүлээх. Иккис гильдиялаах атыыһыт, меценат Семен Петрович Барашков олоҕор, Хачыкаакка олорон, “Өрүс бэлэхтэрэ”, “Ойуун түүлэ”, “Саха интеллигенциятыгар сурук” диэн өтө көрүүлээх, дириҥ суолталаах, бөдөҥ айымньыларын суруйбута. Буойун-суруйааччы Тимофей Сметанин Хаҥаласка олорон Исай Никифоровтыын бииргэ үлэлээбитэ, айбыта. Саха норуодунай суруйааччыта Иван Михайлович Гоголев-Кындыл Хаҥаласка олохсуйан сүрүн айымньыларын суруйбута. Дьааҥы киһитэ Христофор Петрович Горохов-Элгэстэй Хаҥаласка олорон айан-тутан, көмүс уҥуоҕа манна көтөҕүллүбүтэ. Саха норуодунай суруйааччыта Николай Алексеевич Лугинов СГУ бүтэрэн баран, Ой орто оскуолатыгар математика учууталынан үлэтин саҕалаабыта. “Нуоралдьыма чараҥар” айымньытын айар санаа манна айыллыбытын, бастакы суруйууларын манна са5алаабытын туһунан норуодунай суруйааччы бэйэтэ ахтар.
Чинчийэр, сырдатар үлэни ыытаргыт, салгыы сайдыыны торумнуургут олус кэрэхсэбиллээх. Улуус социальнай-экэнэмиичэскэй, култуурунай-духуобунай сайдыытын түһүмэхтэринэн уһун кэмнээх сайдыытын былаана оҥоһулларыгар үлэ хамыыһыйата тэриллэн салааларынан былаан оҥоһулларыгар бу былааннаргыт киириэхтэрин наада”, — диэн бэлиэтээтэ. Сүнньүнэн трассаҕа сап курдук тиһиллэ сытар нэһилиэктэргэ айаннаан иһэр дьон көрөн-ааҕан билсэллэригэр ытык дьоҥҥут баннердарын, билбордарын оҥордоххутуна, ыччат да кэлии да дьон билиэхтэрэ. Николай Лугинов манна үлэлии сылдьан 1975 сыллаахха, Улуу кыайыы 30 сылыгар, Аҕа дойду улуу сэриитин бэтэрээнэ, фронтовик-учуутал Афанасий Петрович Самсонов дьиэтин тэлгэһэтинэн порт чараҥар быһа суолга тахсаары күөх кырыһы көрөн «Нуоралдьыма чараҥар” айымньыны айар санаата саҕыллыбыт сиригэр табличка, бэлиэ оҥорууттан саҕалыахха сөп диэтэ.
Түмүккэ мустубут дьон бу бырайыагы олоххо киллэриигэ бииргэ үлэлэһэр санаалаах тарҕастылар.
Источник: ulus.media
Ссылка: https://ulus.media/2024/02/21/erkeeni-hochoto-uonna-saha-literaturata/
