Алтынньы 7 күнүгэр П.А. Ойуунускай аатынан Литературнай музейга Арассыыйа суруйааччыларын союһун чилиэнэ, поэт, прозаик, драматург, критик, учуутал Иннокентий Наумович Левин туһунан “Иннокентий Левин — Ньээчэс” диэн кинигэтин сүрэхтэниититэ буолан ааста.
Иннокентий Наумович… Киһи биирдэ көрөн, айымньыларын ааҕарын истэн баран хаһан даҕаны умнубат кэрэ киһитэ этэ. Кини 1942 с. тохсунньу 4 күнүгэр Кэбээйигэ Дьарбас диэн сиргэ төрөөбүтэ. Олох кыратыгар ийэтэ өлөн иитиэххэ барбыт. Ииппит дьоно иринньэх баҕайы оҕону көрөн-истэн, тапталларынан угуттаан атаҕар туруоран киһи-хара оҥорбуттарын бары мустубут дьон бэрткэ билэллэр эбит. Оҕо сааһын түгэннэрин, Кеша сорох мүччүргэннээх сырыыларын Савелий Николаевич Тимофеев-Ыллык суруйбута бэйэлэрэ туспа айымньы курдуктар.
Кэбээйи орто оскуолатыгар бииргэ үөрэммит доҕотторо Иннокентий туһунан үчүгэй да ахтыылары суруйбуттар. Оҕо эрдэҕиттэн сытыытын, дьээбэлээҕин, туохтан да толлон турбатын туһунан ааҕа-ааҕа киһи күлэр даҕаны, аһынар даҕаны. Учууталлара даҕаны учууталлар эбит. Ол курдук М.С. Иванов – Багдарыын Сүлбэ, Кэбээйи кыраайы үөрэтэр музейын төрүттээбит П.Д. Степанов, поэт И.Р. Петров… Бииргэ үөрэммит оҕолоро Саха сирин, Кэбээйи дьоно киэн туттар дьоно. Холобура, Григорий Константинович Эверстов СӨ “Золотое перо” бириэмийэтин лауреата, СӨ бэчээтин туйгуна, Нам уонна Кэбээйи улуустарын бочуоттаах олохтооҕо, “Гражданскай килбиэн” бэлиэ хаһаайына. Хомойуох иһин, кинигэҕэ РФ үөрэҕириитин туйгуна, Учууталлар учууталлара, Норуот үөрэҕириитин бочуоттаах үлэһитэ Х.Г. Микушина ахтыыта киирбэккэ хаалбыт. Матырыйаал хомулларын билбэккэ хаалбыт быһыылаах.
1962 с. сытыы-хотуу, бэйэтин лаппа кыанар, өссө сорохтор ахталларынан сөбүгэр күүстээх эдэркээн уол аармыйаҕа ыҥырыллар уонна Казахстаҥҥа Семипалатинскай куоракка сулууспалыыр, куруук бастыҥнар ортолоругар сылдьар. Дьэ, ол эрээри бу дойду амырыын тыыннаах. Доҕотторо суруйалларынан онно сылдьан радиацияҕа хаптарбыт, улаханнык ыалдьыбыт. Ити кэпсээни истэ олорон оҕо сааспын санаан кэллим. Интернат аттынан сотору-сотору номоҕон баҕайы көрүҥнээх эрээри куп-кубаҕай эдэр уол аргыый аҕай ааһааччы. Биһиги оонньуу сылдьан тохтоон батыһа көрөн хааларбыт. Аатын өйдөөбөппүн. Арай, аармыйаҕа сылдьан радиацияҕа хаптарбыт, сотору өлөр киһи диэн дьон кэпсээниттэн билэр этибит. Ол уол соҕотох буолбатаҕын, өссө Иннокентий Наумович Левин диэн оччолорго университекка үөрэнэр киһи баарын хантан билиэхпитий? Кинигэтин сүрэхтэниитигэр оскуолаҕа бииргэ үөрэммит, аармыйаҕа бииргэ сылдьыбыт доҕоро, СР норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Степанов Федор Дорофеевич истиҥ ахтыы оҥордо. Оттон ыарыыттан хайдах курдук эрэйдэммитин, кылгас үйэлэммитин Г.К. Эверстов суруйбут. Ити билигин радиацияттан эчэйбит дьоҥҥө көмө баар курдук быһыылаах.
Ыарыыттан да санаатын түһэрбэтэх Кеша аармыйаттан кэлэн Саха государственнай университетын саха салаатыгар үөрэнэ киирэр, аатырбыт “Сэргэлээх уоттара” диэн литературнай куруһуок бастыҥ поэта буолар. Ити кэмҥэ кини, Варвара Потапова, Василий Дедюкин ааттарын университекка бары билэллэр эбит. Кинилэри кытары бииргэ үөрэмиттэр Павел Харитонов – Ойуку, Николай Винокуров – Урсун, Василий Иванов, Семен Попов – Тумат. Кинилэртэн элбэх ахтыыны Саха народнай суруйааччыта Семен Андреевич Попов-Тумат суруйбут. Кини кинигэ сүрэхтэниитигэр кэлэн мустубут дьону сэргэхситтэ.
Иннокентий Наумович саха тылын учууталынан Абыйга, Анаабырга, Кэбээйи Чагдатыгар уонна кэлин Чурапчыга үлэлээбит. Чыаппара олохтооҕо Протодьяконова Анна Семеновнаны көрсөн дьоллорун холбоон ыал буолбуттар, икки кыыс оҕоломмуттар. Кинигэ сүрэхтэниитигэр Чурапчы Алаҕарыттан кэргэнин аймахтара, библиотека үлэһиттэрэ кэлэн көхтөөхтүк кытыннылар. “Күтүөппүт кэрэ киһи этэ”, — диэн кинилэр мээнэҕэ эппэттэр, дьиҥ-чахчы ытыктыыр, суохтуур эбиттэр. Сиэннэр хоһоон аахтылар, флейтаҕа оонньоон иһитиннэрдилэр.
Кинигэҕэ киирбитинэн Иннокентий Наумович аҕыс хоһоонугар ырыа айыллыбыт. “Убайым тэҥэ саныыр киһим”, — диир эбит Иннокентий Наумовиһы ырыаһыт, мелодист Константин Константинович Мохначевскай – Саһарҕа. Бэйэтэ ыарытыйа да сырыттар кэлэн айбыт үс ырыатын ыллаан уйадытта. Олох соторутааҕыта СӨ норуодунай артыыһын үрдүк аатын ылбыт, быйыл өрөгөйдөөх үбүлүөйдээх композитор-мелодист Алексей Кириллович Калининскай байаанын кыбыммытынан кэлэн “Кэбээйи”, “Эдэр сааспын миэхэ хааллар” диэн өлбөт-сүппэт үйэлэммит ырыаларын Николай Спиридоновтуун биир дойдулаахтарыгар бэлэхтээтилэр. Үс хоһооҥҥо ырыа айбыт композитор З.К. Степанов тыыннааҕа буоллар эмиэ хайаан да кэлиэ этэ диэн хомойо санаатыбыт. Эбии эттэххэ, Иннокентий Наумович драматургияҕа эмиэ тахсыылаахтык үлэлээбит. З.К. Степановтыын уонна Саха драмтеатрын кылаабынай режиссера А.С. Борисовтыын «Күн былдьаһыга» диэн оҕолорго остуоруйа музыкальнай драманы суруйбуттар. Итини таһынан саха биллиилээх режиссера Ф.Ф. Потапов туруоруутунан «Биһирэм» диэн водевиль П.А. Ойуунускай аатынан Саха академическай театрыгар көрдөрүллүбүт.
Бу саҥа кинигэҕэ Иннокентий Наумович Левин-Ньээчэс туһунан чугас дьонун, үөлээннээхтэрин, биир идэлээхтэрин араас кэмҥэ суруйбут ахтыылара түмүллэн киирбиттэр, ол иһигэр оҕолорго аналлаах бээчээккэ тахсыбатах хоһоонноро. Матырыйаал хомуйуутугар ССРС култууратын туйгуна, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Кэбээйи улууһун бочуоттаах олохтооҕо Савелий Николаевич Тимофеев-Ыллык, Арассыыйа суруйааччыларын союһун чилиэнэ, улуустааҕы “Лена долгуннара”, Кэбээйи нэһилиэгин “Кулуһун кут” литературнай тумсүүлэрин салайааччыта Иосиф Григорьевич Кобяков, Григорий Константинович Эверстов-Тыыппалаах үлэлэспиттэр. Кинигэ тахсыытыгар суруйааччы балта Полина Иннокентьевна Адамова, Иннокентий ийэ өттүнэн аймаҕа Григорий Афанасьевич Куличкин, төрөппүт кыыһа Туйаара Иннокентьевна Левина, Евгений Дмитриевич Дьяконов көмөлөспүттэр. Кинигэ сүрэхтэниитин тэрийиигэ хаан аймаҕа, Арассыыйа биир кэлим энергосистематын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ энергетикатын бочуоттаах үлэһитэ, “Гражданскай килбиэн” бэлиэ хаһаайына Гаврил Прокопьевич Левин сүүрдэ-көрдө. И.Н. Левин-Ньээчэс кинигэлэрин хаттаан таһаарыы, урут тахсыбатах суруйууларын бэчээккэ бэлэмнээһин туһунан этиилэри бэрткэ болҕойон иһиттэ быйыл улуус аҕа баһылыгынан иккиһин талыллыбыт Иван Иванович Левин.
Дьэ, ити курдук кэрэ киһи туһунан үчүгэй кинигэ тахсыбыта бэрт истиҥик, сылаастык сүрэхтэннэ.
Ефросиния Ноговицына, П.А. Ойуунускай аатынан
Литературнай музей научнай үлэһитэ
