Кулун тутар 20 күнүгэр кыраайы үөрэтэр музейга 23 улуустан хомуллубут “Сэдэх экспонаттар” диэн быыстапка үөрүүлээхтик аһыллыбыта. Дойдубуттан Кэбээйи музейыттан аҕалыллыбыт экспонаттары көрө тураммын соһуйдум даҕаны, үөрдүм даҕаны: көрүөхпүн баҕарбыт малларым бэйэлэрэ тиийэн кэлбиттэр эбээт!
Этикеткаларга суруллубуттар: Браслеты (бөҕөх). Материал: белый металл. Браслет изготовлен из пластинки белого металла в виде усеченного конуса. Автор: Терехов А.Ф. (Күкүр Уус). Дата: 1-ая половина 20 века. Техника чеканка. Размеры: высота 7см, диаметр 5,5см. Браслет суставной. Браслеты смыкаются в кольцо при помощи петли. Орнамент растительный. Поступил от Микушиной Х.Г., внучки мастера в 2018г. Дарственная надпись: Эһэбит Күкүр Уус куппут бөҕөҕө сиэннэриттэн Музейга бэлэх 2018 с.; Ковш (хомуос). Материал: белый металл. Автор: Терехов А.Ф. (Күкүр Уус). Дата: 1-ая половина 20 века. Техника чеканка. Дата:1-ая половина ХХ века. Размеры: длина 29см, диаметр 8,5см. Без орнамента. Поступил от Микушиной Х.Г., внучки мастера в 2018г. Дарственная надпись: Музей 55 сылынан эһэбит Күкүр Уус (1865-1943) куппут хомуоһун бэлэхтиибит сиэннэрэ, хос сиэннэрэ, хос-хос сиэннэрэ 2013 с.
Суорун Омоллоон Кэбээйигэ кэлэ сылдьыбытын оскуола саҕаттан билэрбит уонна аатырбыт «Күкүр Ууһугар» биһиги дьоммутун сүрүн герой оҥорбутун эмиэ истэрбит. Эбиитин, Күкүр Уус сиэннэрин барыларын билэр буоллахпыт дии. Холобур, ити маллары бэлэхтээбит киһи аата Христина Григорьевна Микушина диэн. Кини РФ үөрэҕириитин туйгуна, Учууталлар учууталлара, Норуот үөрэҕириитин бочуоттаах үлэһитэ. Быраата, эһэтин аатын ылбыт Андрей Григорьевич идэтинэн ветеринарнай врач, эбиитин 6 кинигэлээх поэт, Намҥа олорбута. Надежда уонна Раиса эмиэ учууталлар. Өссө Феодосья диэн эдьиийдээх этилэр. Ийэлэрэ Анна Андреевна наһаа номоҕон, киһи эрэ кэрэхсии көрөр киһитэ этэ.
Аны маллары кытары буойун-суруйааччы Тимофей Егорович Сметанин икки уруһуйун аҕалбыттар. Бииригэр биир кэмҥэ оскуолаҕа үөрэммит кыыһын, аймаҕын Февронья Степановна Сметанинаны 1944 сыллаахха от ыйыгар уруһуйдаабыт. Иккис уруһуйга Тимофей бэйэтин 1943 сыллаахха алтынньы 5 күнүгэр фроҥҥа сылдьан дьүһүйбүт мэтириэтэ.
Уруһуйдарга кини бэйэтэ күнүн – ыйын суруйан кэбиспит, онон үөрэтэргэ да үчүгэй. Холобур, 1944 с. от ыйыгар сэрииттэн улаханнык бааһыран кэлэн дойдутугар кэлэ сылдьар кэмэ. Оттон бэйэтин эмиэ олоҕун бэлиэ кэмнэрин саҕана оҥорбут. Ол курдук, ити сыл бастакы бааһырыы, госпиталга эмтэнии, бастакы наҕарааданы ылыы буолбута. Аны атырдьах ыйыгар Орел куораты босхолооннор Москва куоракка аан бастаан салют ытыллыбыта, эбиитин “Мэхээлэчээн булчут” тахсан фроҥҥа ааптарыгар тиийбитэ.
Бу быыстапка кэнниттэн П.Н. Степанов аатынан Кэбээйитээҕи кыраайы үөрэтэр музей үлэһититтэн Максимова Айталина Анатольевнаттан наһаа туһалаах матырыйааллары тутаммын үөрдүм. Аан бастаан, Д.К. Сивцев – Суорун Омоллоон туһунан кэпсиирбитигэр кини Кэбээйигэ сылдьыбытын, онно Күкүр Уус сүрүн геройдарын көрсүбүтүн иһитиннэрэр хайаан да наадалаах.
Киһи да күлэр. Тимофей Сметанин үөрэнэ сылдьан “Оннооҕор кэдэрги Кэбээйи ото-маһа тыллыбыт”, — диэн киҥинэйэн ыллыырын доҕоро Я.В. Стручкой ахтыбыттааҕа. Мин ону Тимофей бэйэтэ айбыта буолуо диэн саныырым. Онтум С. Н. Тимофеев — Ыллык суруйбутунан Суорун Омоллоон куоракка үлэтин түмүгүн отчуоттуу тиийэн баран: «Кэдэрги суоллаах-иистээх, кэдэрги майгылаах-сигилилээх, Кэдэрги Кэбээйи сирэ эбит», — диэбит. Кэлин олох тупсан, газ хостонон, сайдыы буолбутугар, 70 сыллар эргин: «Тылбын төттөрү ылабын, кэскиллээх Кэбээйи буоллун», — диэн эппит үһү.
Дойдум барахсан, кырдьык эрэйдээх суоллаах-иистээх. Билигин даҕаны айанныырга ыарахан.
Ол эрээри, “Күкүр Уус” драмаҕа суруллубут барыта Кэбээйигэ буолбатах. Ол иһин С. Н. Тимофеев – Ыллык суруйбутуттан билиһиннэрэбит: “Омоллоон бу айымньытыгар Кэбээйигэ буолбут аҕыйах түгэни эрэ туһаммыт. Онтон айымньыга баар дьоннор ааттара сорохторо Кэбээйи дьонун аата. Ол туһунан аҕыннахха маннык: Күкүр Уус — Терехов Андрей Филиппович, көмүс, тимир, мас ууһа. Күннэй — кини кыыһа. Суорун Омоллоон кэлэ сырыттаҕына 15-16-лаах эдэр кыыс. … Айымньыга баар Дьуур диэн киһи обраһыгар Софронеев Иван Петрович киирбит. Дьоҥҥо биллэр аата Сытыыкыйа Уйбаан диэн. Олох быстар дьадаҥы ыалтан төрүттээх. Оҕо эрдэҕинээҕи аата Дьуур диэн. Омоллоон бу ааты ылан туһаммыт. Төрдө-ууһа Тыайа. … Арай ити Түптүр Хара туһунан бары биири этэллэрэ. Түптүр Хара диэн ити биһиги аймахпытын Тыппыа Сэмэни суруйбут диэн. Тыппыа Сэмэн — Кобяков Семен Николаевич. Кэбээйигэ киэҥник биллибит киһи. Ыраахтааҕы былааһын саҕана атыыһыттаабыт. Саҥа былаас саҕана эмиэ кулаактаммыт. Суорун Омоллоон суруйарын курдук кэп-дьэбэр киһи буолбатах этэ дииллэрэ. Омоллоон оччолорго нуучча классиктарын бэркэ билэрэ. Онон Гоголь Плюшкинын («Мертвые души») уобараһын туһанан Түптүр Хараны айбыт. Ити уобараска биһигиттэн чугас Тыппыа Сэмэн түбэспит. Ол эрээри Плюшкин курдук бөҕү-сыыһы хомуйааччы буолбатах. Тыппыа билиҥҥи кэмҥэ эбитэ буоллар улахан эргитиилээх коммерсант буолуо этэ. Оччотооҕу суол-иис суох эрдэҕинэ, туох да сайдыы суоҕуна, Кэбээйигэ атыыны-эргиэни тэнитэ, олохсута сатаабыт киһи эбит. Күтүрүнэн күтүр, кэччэгэйинэн кэччэгэй эрээри, драмаҕа кэпсэнэр Түптүр Хара курдук кэп-дьэбэр буолбатах киһи дииллэрэ”.
Олоххо Күннэй уонна Дьуур таптаспатахтар. Кыыс ити кэмҥэ олох оҕо буоллаҕа. Ол иһин кэбээйилэр драманы “оҥорон суруйуу” дииллэр эбит. Күннэй Аана кэргэнэ Григорий Анисимович Кобяков диэн. Аны Күкүр Уус — Терехов Андрей Филиппович хаайыыга сылдьыбатах киһи. Ол оннугар Суорун Омоллоон сорох биир дойдулаахтара, эдэр сааһыгар алтыспыт дьоно, дьэ ити Үрүҥ муораҕа көскө сылдьыбыттара быһыылаах. Кини сир үллэһигэ, холкуоска киирии кыһалҕаларын билбэтэ баара дуо. Онон драмата 1930 – с сыллардааҕы Саха сирин историятын көрдөрөр буолан тахсар.
Ааҕа, суруйа олорон бу Кэбээйиттэн кэлбит түөрт экспонат быстыспат ситимнээхтэрин эмискэ өйдөөтүм. Ити Тимофей уруһуйдаабыт кыыһа Олесова Февронья Степановна, Кэбээйи нэһилиэгин ытык кырдьаҕаһа, бастакы хомсомуолка, тыыл, үлэ ветерана, Кэбээйи улууһун бочуоттаах олохтооҕо С.Н. Тимофеевка – Ыллыкка элбэҕи кэпсээбит эбит: «Суорун Омоллоон чахчы кэлэ сылдьыбыт киһи. Күкүр Уус кыыһын Күннэйи көрсөн, кэпсэтэн сөбүлээбит этэ. Кэрэхсии, таптыы көрбүт этэ. Ол саҕана Күннэй Аана тырыбынайан киһи эрэ хараҕа хатанар кыыһа буоллаҕа». Биһиги оскуолаҕа сылдьан итини эмиэ билэр этибит. Ким кэпсээбитин олох өйдөөбөппүн.
Аны Февронья Степановна манныгы ахтыбыт: «Биһиги үөрэнэ сырыттахпытына биирдэ учууталбыт Петров Иван Романович пьеса туруорда. Суорун Омоллоон биһиги туспутунан «Күкүр Уус» диэн драма суруйбут, ону оонньуоҕуҥ диэн буолла. Иван Романович бэйэтэ салайан пьесаны оонньоотубут. Оҕолор уонна улахан дьон буолан кыттыһан. Иван Романович бэйэтэ Күкүр Ууһу оонньоото. Биһиги, оҕолор, ким хайдах сатыырынан. Мин Күннэйи, дьүөгэм Терехова Марина Ивановна Сыкынаны толордубут. Оттон Буойаны Балбаара Захарова оонньоото. Кэлин Күүстээх Көстөкүүн — Левин кэргэнэ буолта. Түптүр Хараны Тимофей Сметанин оонньообута. Оо, олус да үчүгэйдик оонньообута ээ. Эрдэ өлүөх эрдэ өлүөх курдук, барытыгар дэгиттэр талааннаах, чаҕылхай да барахсан этэ. Кини курдук оонньообуту өссө көрө иликпин. Күкүр Ууһу учууталбыт табыллан да толорбута харахпар бу баар. Сахалыы туойан доллоһутан, киһи этэ тардар этэ. Оо дьэ, куолас да куолас, ырыа да ырыа.
Күкүр Уус монолуогун-кэп туонуутун наһаа да иччилээхтик, киһи куйахата күүрэр, үмүрүтэ тардар гына оонньообутун билигин да өйдүүбүн.
Ити пьесаны икки сыл толорбуппут. 1938-1939 сыллардаахха этэ. Онтон Кинээс Бииктэрин Обутов Петр Васильевич оонньообута. Максимов Сэмэн — Баһырҕас быраата. Дьууру — үп салаатыгар үлэлиир инспектор уол оонньообута. Аатын умнубуппун. Ити Күкүр Уустаах Арбаҥдаҕа олорбуттара. Эрэйдээхтэр оҕо турбат ыала этэ. Дьиэлэриттэн чугас соҕус баай тиит баар этэ. Ол тулата барыта оҕо уҥуоҕа этэ. Элбэх да оҕо төрөөн өлөөхтөөбүт эбит. Кэлин ити Күннэй Аана кэнниттэн дьэ киһилии олорбуттара. Билигин онтон ыччат бөҕө, сиэн бөҕө баар. Онон Күкүр Уус аатын ааттатар дьоннор бааллар».
Дьэ, сити. Барыларын билэ сыһар эбиппин. С.Н. Тимофеев суруйарынан Сыкына олоххо аата Терехова Евдокия Ивановна диэн эбит. Дьоно оҕо-кыыс эрдэҕинэ Сыччыкына дииллэр эбит. Күннэйдиин аймахтыылар үһү. Суорун Омоллоон ол Сыччыкына диэни уларытан Сыкына диэбит.
Учуутал И.Р. Петров эрэйдээх олоҕу олорбут эрээри, үтүө-сырдык санаатын ыһыктыбатах, Кэбээйи улууһун өрөгөйүн ырыатын суруйбут поэт. Сымыйаҕа балыллан “Эһэ Хайаҕа” хас да сыл сылдьыбыта. Тимофей Сметанин доҕоро. Абарабын эрэ, кини итинник оонньуурун көрбөтөхпүтүттэн. Хоһоон ааҕарын, кэпсиирин саҥатын дорҕоонун кытары өйдүүбүн. Тимофей араас дэгиттэр талааннааҕын туһунан элбэх ахтыы баар. Петр Васильевич Обутов… Тимофей бииргэ үөрэммит доҕоро. Сэрии толоонугар сураҕа суох сүппүтэ. Терехова Марина Ивановна туһунан билиэхпин наһаа баҕарар этим. Тоҕо? Эмиэ Февронья Степановна ахтыытыттан билиһиннэрэбин: «Үөрэхпитин бүтэрэн үлэһит дьон буоллахпыт дии. Үлэһит да диэн – колхоз үлэтэ, хотон үлэтэ. Ахтыбыыс буолан буолуо, биһиги үс кыыһы – миигин, Арыппыайы, Марыынаны «үөрэнэ барыҥ, сайдан туһалаах дьон буолуҥ” диэн буолла. Хантан барыахпытый, бары дьадаҥы дьон оҕолоро. Кыайан барбатыбыт. Арай Марыына барахсан учуутал үөрэҕэр баран биир сыл үөрэммитэ. Иккис сылыгар тиийиммэт буолан кыайан барбатаҕа. Үөрэнэн бүттэҕэ ол. Саамай истиҥ дьүөгэм этэ. Эдьиийдии-балыстыы курдук этибит. Марыына барахсан сэрии саҕана өлөөхтөөбүтэ. Сангаарга муҥурун быстаран баран онтон сыыстаран суох буолбут этэ. Уҥуоҕа Сангаарга баар. «Горняк» диэн пионерлааҕыра турбут сиригэр кылабыыһа баара, онно хараллыбыт диэбиттэрэ”.
Оскуола бастыҥ үөрэнээччилэрин Марина Терехова уонна Петя Обутов тустарынан Тимофей “Бэлэм буолга” суруйбуттааҕа. Онтон Петрга анаан “Билинии” диэн 1941 сыллаахха суруйбут хоһооннооҕо биллэр.
Сэрии күүрбүт күннэрэ.
Дойду уолаттарын атаарар.
Кырдалга ол эдэр уол
Кыыһынаан арахсаары турар.
Оттон бу киэҥ аанынан
Мин Бүөтүрүм таҕыста.
Кини сүрэҕин тапталынан
Хайа кыыс аргыстаан атаарыай?
Марыына дуо? – куруук киниттэн
Куота, тэйэ сылдьааччы,
Аҥардас кистэлэҥнээх мичээринэн
Кини сүрэҕин тутааччы.
Т. Сметанин хоһоонугар суруйбутунан Петя сэриигэ аттанар күнүгэр эрэ Марина таптыырын билинэр, онон кини толору дьоллонон Ийэ дойдутун көмүскүү барар. Чумак Слава диэн оскуола оҕото (салайааччы: Терехова М.А., история учуутала) «Yс дьүөгэлэр – Кэбээйи бастакы комсомолкалара” диэн дакылааттаах эбит. Онно суруйбутунан «Марыына бэйэтигэр сөп эттээх, уһун хоп-хойуу баттахтаах, кыраһыабай баҕайы кыыс үһү. Тимофей Сметанин, Петр Обутов, Февронья Сметанина ыкса табаарыстыылар үһү. Тимофей Сметанин Маринаны бастакы таптала, киниэхэ анаабыт хас да хоһооннордоох диэн Февронья Сметанина туоһулуура. Марина Тиманы, Петяны иккиэннэрин сэриигэ атаарбыт. Марина педучилищеҕа үөрэммит, сэрии буолан ситэрбэтэх, ол да буоллар кэлэн Кэбээйигэ учууталлаабыт, онтон кинини Райкомол иккис сэкэрэтээринэн талбыттар. Оччотооҕу комсомоллар күнү-түүнү аахсыбакка фроҥҥа көмөҕө үлэ бөҕөнү ыыппыттар. Хомойуох иһин, 1943 сыллаахха, Марыына ыам ыйыгар ыалдьан эмискэ өлбүтэ”.
Слава Марина хаартыскаларын булан дакылаатыгар туттубут.
Петя уонна Марина хаартыскаларын холбуу тутан баран ытыы сыстым. Хаарыан да, кэрэ да ыччат сэрии сиэртибэтэ буоллаҕа … Тимофей барахсан ыараханнык бааһыран кэлэн кылгас олохтоммута.
Дьэ, Кэбээйи музейыттан кэлбит экспонаттарым бу курдук кэпсээннээх буоллулар.
“Сэдэх экспонаттар” быыстапканы тэрийбиттэргэ, кыттыбыттарга бар5а махтал. Өссө да кэрэхсии көрбүт малларым бааллар. Тугу эмит суруйар инибин.
Ефросиния Ноговицына,
П.А. Ойуунускай аатынан Литературнай музей научнай үлэһитэ
