Саха сирин уһулуччулаах общественнай уонна государственнай деятелэ, тыл үөрэхтээҕэ-учуонайа, Өктөөп Өрөбөлүүссүйэтин ырыаһыта, саха сэбиэскэй литературатын төрүттээбит, “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхону суруйан хаалларбыт П.А. Ойуунускай оччотооҕу кэмҥэ норуот таптаан ыллыыр күүрээннээх ырыаларынан “Мин ырыам – мин тохтор тойугум” ырыа-хоһоон түһүлгэтэ сэтинньи сэттистиир күүрээннээх күнүгэр П.А. Ойуунускай аатынан литературнай музейга буолан ааста.
Бу тэрээһини биһиэхэ Ытык Күөллээҕи уус-уран литература музей-заповеднига, М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет А.Е. Кулаковскай института, СӨ Профессиональнай үөрэхтээһин сайдыытын института уонна СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, сахалыы ырыаны уһуйааччы Г.Г. Федорова буолан түмсэммит ыыттыбыт.
Бу дьоро киэһэ П.А. Ойуунускай “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхотуттан “Тойуксуттар” түмсүүлэрэ алгыс ырыанан саҕалаатылар. Эдэр щепкинец, Саха театрын артыыһа Григорий Иванов Ойуунускай уобараһыгар киирэн “Туруҥ, туруҥ, туойуҥ!” хоһоону “Ээй, ээй, эһиги бэйэлээхтэр, илбис тыллаахтар улуу мөккүөрү кыайарга-хоторго тылгытын-өскүтүн кылыһынан-болотунан сытыылааҥҥыт туруҥ, туойуҥ, чугдаарыҥ!” диэн ыҥырар хоһоонун өрө көтөҕүллүүлээхтик ааҕан сатарытта. Винокурова Раиса Иннокентьевна салайааччылаах “Арчы” народнай хора оччотооҕу күүрээннээх кэмнэргэ үгүстүк ылламмыт “Интернационал” ырыаны ыллаан ньиргиттэ.
Саха норуодунай суруйааччыта, П.А. Ойуунускай аатынан суддарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, Ойуунускай сиэн балта Елена Васильевна Слепцова-Куорсуннаах Былатыан Ойуунускай оҕо сааһын, олоҥхоҕо уһуйуллан тыл баайдааҕын, тыл күүһүн, эрчимин иҥэринэн улааппытын, ол айан хаалларбыт айымньыларыгар көстөрүн этэр. Ол иһин буолуо, норуот кинини таптаан, ытыктаан күн бүгүҥҥэ диэри төттөрү чөлүгэр түһэрэн илбистээх тыл трибуната, пааматынньыга буолан турар. Бу саха норуотун муударайын, инникилээҕин тылга сүгүрүйэр норуот буоларын көрдөрөр.
М. К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет профессора, А.Е. Кулаковскай институтун салайааччыта, филологическай наука доктора П.В. Максимова-Сивцева П.А. Ойуунускай саҥа олоҕу уруйдуур-айхаллыыр хоһооно, ырыата-тойуга баай илбистээх тылын-өһүн, ураты өҥнөөҕүн-дьүһүннээҕин, баай ис хоһооннооҕун, саха литературатын жанр өттүнэн байыппытын, ураты ис хоһооннообутун саас-сааһынан наардаан бэлиэтээн кэпсээтэ.
Бу киэһэҕэ үгүс элбэх дьон тоҕуоруста. Көрөөччүлэр төгүрүччү сэлэлии олорон хас биирдии толорооччуну тутан олорон, чугастан истэн Ойуунускай ырыатын, хоһоонун, тойугун астына-дуоһуйа сэргээтилэр, ону таһынан П.А. Ойуунускай бу ырыата, хоһооно хаһан, ханна, туох санааттан-онооттон айыллыбытын туһунан иһиттилэр, ону экраҥҥа хаартысканан көрдүлэр.
Сыана бэтэрээнэ, биһиги музейбыт доҕоро, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, «Бочуот Знага» уордьаннаах, Мэҥэ Хаҥалас, Майа сэлиэнньэтин улууһун бочуоттаах олохтооҕо уонна П. Ойуунускай ырыаларын үгүстүк пропагандалаан ыллыыр, баай репертуардааҕынан биир тарбахха баттанар ырыаһыппыт Дмитрий Дмитриевич Тихонов буолар. Кини үс ырыаны “Ойуунускай туһунан ырыа”, “Көҥүл ырыата”, “Сүөкүччэҕэ доҕорбор” ырыалары толордо, киниэхэ баяҥҥа доҕуһуоллаата Михаил Степанович Павлов.
Бу киэһэҕэ куйаар ситиминэн Хаҥалас улууһун, Улахан Аан нэһилиэгиттэн “Көмүлүөк” түмсүү уон биир эбээлэрэ “Өрүөл кэриэһэ” диэн ырыаны ыллаан кытыннылар. Салайааччы нэһилиэк бочуоттаах олохтооҕо Македонова Вера Алексеевна.
Платон Алексеевич 1919 сыллаахха көскө олорон доҕоругар Максим Аммосовка анаабыт «Син биир буолбаат!» хоһоонун А. Д. Макарова аатынан культура колледжын устудьуона Мирослав Яковлев аахта. Салайааччы Федорова Сардаана Николаевна. Ойуунускай кэнники сылларга суруйбут, 1937 тохсунньу 5 күнэ диэн ыйыллыбыт. “Ийэм Дьэбдьэкиэй уҥуоҕар” хоһоону Намнааҕы И.Е. Винокуров аатынан педагогическай колледж 3 куурус устудьуона Николай Павлов долгутуулаахтык аахта. Салайааччылара Румянцева Т.Д., Байанаева П.Д. “Кэлэр кэскил ырыата” хоһоону Ф.И. Авдеева аатынан Оҕо айымньытын Дыбарыаһын “Поэзия абылаҥа” айар бөлөх иитиллээччитэ, 8 кылаас үөрэнээччитэ Айсен Антонов ааҕан барыбытын астыннарда, салайааччыта Л. А. Романова.
Олоҥхо тыйаатырыттан кэлэн республикаҕа Олоҥхону толорууга үгүс кыайыылааҕа, Үөһээ Бүлүүгэ ыытыллыбыт XV Олоҥхо ыһыаҕын ыччат ортотугар олоҥхону толорууга Кылаан кыайыылааҕа, олоҥхоһут, уһуйааччы Никандр Прокопьевич Тимофеев үөрэнээччитэ Яна Нюргусова Былатыан Ойуунускай “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхотун алтыс ырыатын төрүт үгэһинэн толорон барыбытын кэрэхсэттэ, абылаата. Салгыы олоҥхо ырыатын-тойугун абылаҥа ааһа илигинэ аны “Сөргүтүү” диэн ааттаах эбээлэр түмсүүлэрэ кыбытыктаан киллэрэн, сүрэхтэрин сылааһын ууран тикпит панноларын айар куттаах иистэнньэҥнэр сыанаҕа тутан туран көрдөрөн кэпсээтилэр-ипсээтилэр. Онон бу киэһэҕэ олоҥхо кэрэ ырыата-тойуга салгыҥҥа уйдаран көтөн хаалбакка, иистэнньэҥ эбээлэр илиилэрин сылааһыгар бигээн олоҥхо сюжетын көрдөрөр, кэпсиир алта ураты хартыынаҕа көһүннүлэр. Түмсүү салайааччыта норуот маастара, культура туйгуна Харлампьева Азияна Филипповна буолар. Билигин музейбытыгар 2 этээскэ экспозицияҕа тураллар.
Ол курдук бу киэһэҕэ Былатыан Ойуунускай “ырыа-тойук тыкаарам, ыллаа, туой гитарам…” лирическэй санааҕа ылларан олорон суруйбут “Кэтэһии” диэн хоһоонугар Уруйдаана Харитонова мелодия айбытын кыыһа Сайсары Куо кэлэн ураты истиҥник ыллаата.
Саха араадьыйатын көмүс фондатыттан П.А. Ойуунускай “Бу уоттаах бакаалы” ырыатын Иван Кривогорницын сэтинньи 22 к. 1960 сыллаахха Радио хорын кытары уһуллубутун ырыатын манна мустан олорор дьоҥҥо иһитиннэрдибит. Христофор Максимов музыкатын суруйбут эбит. Олус истиҥ тыллардаах бу ырыаны П.А. Ойуунускай үһүс кэргэнигэр, кэрэчээн кыргыттарын Саргылаананы, Сардаананы бэлэхтээбит доҕоругар Өкүүчэтигэр – Акулина Николаевна Борисоваҕа 1936 сыл үүнэр түүнүгэр Амма Аччыгыйа уонна Күннүк Уурастыырап истэн олордохторуна аан бастаан аахпыт, онуоха олус долгуйбуттарын туһунан ахтыыларыгар суруйбуттара. Түгэнинэн туһанан, Саха араадьыйатын күнүнэн уонна куруук биһиэхэ музей үлэтигэр көмөҥ иһин араадьыйа фондатын үлэһитигэр Александра Поповаҕа махталбытын биллэрэбит.
1936 сыл сэтинньи 6 күнүгэр диэн турар, ол аата бу музей тэлгэһэтигэр олорон суруйбут буолуон сөп. “Тардыы талах түөһүгэр таптал уотун умаппыт” уостан түһэрбэккэ ылланар “Таатта үрэх үрдүгэр” ырыа бу киэһэҕэ туроктыы тылынан филол. наука кандидата, тюрколог, биһиги музейбыт доҕоро буола сылдьыбыт Ю.И. Васильев-Дьаргыстай тылбааһыгар Г.Г. Федорова салайааччылаах “Тойуксуттар” түмсүү уонна “Далбар” норуодунай ансаамбыл иккиэн ураты тус-туһунан кэрэхсэбиллээхтик ыллаан иһитиннэрдилэр.
Биир олус үтүө тыллардаах, саха эрэ кутун-сүрүн туппут “Мин кэллим Тааттаҕа” ырыаны казах поэтессата Турсунай Оразбаева мелодиятыгар, Степан Дадаскинов тылыгар СӨ култууратын туйгуна, биһиги музейбыт доҕоро Елена Старостина-Хотун Арылы ыллыырын бары кэрэхсээн иһиттибит. Уонна түмүкпүтүгэр бүгүн сэтинньи сэттистиир күнүгэр бары сүһүөхпүтүгэр туран улуу П.А. Ойуунускай “Мин ырыам – мин тохтор тойугум” ырыаларын-хоһооннорун дьоро киэһэтин “Былааһы Сэбиэккэ” ырыаны хорунан ыллаан ньиргитэн түмүктээтибит.
Түмүккэ, П.А. Ойуунускай кыра оҕо сааһыттан олоҥхо, тойук быыһыгар, саха былыргы сэһэнин-сэппэнин ортотугар бигэнэн үөскээбитэ, этигэр-хааныгар иҥэриммитэ. Бүтүн олоҕун устатыгар, өрөгөйдөөх да күнүгэр, санаарҕабыллаах да чааһыгар өрүүтүн кини сүрэҕэ ырыаҕа талаһара.
Платон Алексеевич суруйбут хоһоонноро дьон өйүн-санаатын түмпүтэ, туох баар миитиннэр, мунньахтар оччотооҕу кэмҥэ “Интернационалы”, «Көҥүл ырыатын» хорунан бары бииргэ ыллаан ньиргитэн түмүктүүллэрэ диэн үгүс ахтыыларга суруллар. Кини тылларыгар революционнай эрэ буолбакка таптал туһунан лирическэй ырыалара дьон өйүттэн-санаатыттан сүппэтэхтэрэ. Денис Данилов диэн саха мелодиһа «Саха народнай ырыалара» диэн 50-с сыллардаахха дьон тылыттан, уоһуттан сурукка ноталаан түһэрбитэ, саха араадьыйатын фондатыгар Н.М. Желобцов редактордаан олорон уһултарбыт эбит. Онон Былатыан Ойуунускай хоһоонноро, ырыалара «үс саха төрүөҕэр, үөрүүлээх күнүгэр мин ырыам ылланыа, мин аатым ааттаныа» диэн эппитин курдук үйэлэр тухары ааҕылла, ыллана туруохтара.
Ньургуйаана Халгаева
