Балаҕан ыйын 15 күнүгэр (сорохтор суруйалларынан 18 күнүгэр) Константин Гаврилович Неустроев – Урсик төрөөбүтэ 165 сааһын туолар. Кини күн сиригэр баара-суоҕа 25 сыл олороохтообута. Сэбиэскэй былаас саҕана бүтүн Сойуус үрдүнэн оскуола оҕотуттан саҕалаан кинини билэллэрэ. Үксүн революционер-народоволец быһыытынан. Биһиги, сахалар, өссө бастакы учуонайбыт диэн кининэн киэн туттабыт.
П.А. Ойуунускай аатынан музей аһыллыаҕыттан стендэҕэ Урсик хаартыската баара, экскурсияларга кини олоҕун кэпсииллэрэ, бүтэһик суругун ааҕаллара. Стендэ аттыгар скульптор К.Н. Пшенников дьүһүйбүт мэтириэтэ турара. Оччолорго музейбыт салайааччыта В.А. Протодьяконов-Кулантай оҥорбут былаанынан Урсик олоҕо уус-уран айымньыларга сырдатыллыбытыгар улахан болҕомто ууруллара. Холобур, олоҕун устатын тухары кырдьыгы турууласпыт, умнууга барбыт улуу дьоннорбут ааттарын тилиннэрбит И.С. Клиорина “Бастакы кыымнар (Урсик)” диэн пьесата 1950 сылтан театрга туруоруллара. Аны П.Филиппов “Урсик” диэн сэһэнин 1963 сылтан “Эдэр коммунист” хаһыакка таһааттарбыта. Ол иһин музейга сылдьааччылар бу стендэ аттыгар чуумпуран туран кэпсээннэри кэрэхсээн истэллэрэ.
Дьыл-хонук ааһан истэҕин аайы Урсик туһунан өссө элбэх суруйуулар баар буолан иһэллэр, куйаар ситимигэр араас матырыйааллары эмиэ булуохха сөп. Оттон диссертациятын аата кэрэхсэбиллээх: “Опыты над влиянием света на гелиотропизм”.
Гелиотропизм диэн тугуй? Энциклопедияларга сурулларынан: “Гелиотропи́зм — способность растений принимать определённое положение под влиянием солнечного света, в настоящее время этот термин замещается более общим термином фототропизм Гелиотропизм был описан Леонардо Да Винчи в его ботанических исследованиях, вместе с геотропизмом».
Ити аата Урсик күн уота үүнээйилэргэ дьайыытын үөрэппит эбит. Бу науканан дьарыктыыр дьон ордук подсолнечнигы кэтээн көрөллөр эбит. Оттон биһиги?
Урсик үөрэнэ сылдьан, биллэн турар, оҕо сылдьан оонньообут, сүүрбүт-көппүт сирдэрин, дойдутун булдун, балыгын, отун-маһын ахтара буолуо. Кини эмиэ саха оҕолорун барыларын курдук току-току ньээми үргээтэҕэ, “күннүүн бииргэ айаннааҕын, күнэ суохха сүтэн хааларын” (К.Туйаарыйскай хоһоонуттан) өйдөөн көрдөҕө дии. Бу диссертацията үөрэммит кыһатыгар, баҕар, баара буолуо. Уһуннук олорон ити үлэтин салҕаан, баҕар, аатырбыт гелиобиолог А.Л. Чижевскэй курдук учуонай буолуо эбитэ дуу… Аны кини А.Н. Гермогенов – Табысхаан курдук таайга иитиллибит киһи саха дьоно бары “күнтэн тэһииннээх омук буолабыт” дэнэллэрин билбэт буолуо дуо?!
1882-1883 сылларга “Сибирь” сурунаалга тахсыбыт атын ыстатыйалара билигин даҕаны суолталарын сүтэрбэтэх буолуохтаахтар. Кини оннооҕор хаайыыга сытан чинчийэр үлэтин уураппатах. Оттон бүтэһик суруга киһи эрэ уйулҕатын хамсатар.
Иркутскъ, ночь съ 8 на 9 ноября 1883 года.
Прощайте, братья-друзья! Спать не хочется. А скоро, скоро конецъ. И хуже всего — не увѣренъ. Незаслуженно умираю, — вотъ что обидно. Обнадеживаютъ: «Завидный жребій!» Говорятъ: «Это только политическая смерть». А гробъ уже готовъ — священникъ сказалъ. Отъ причастія отказался, просилъ крестъ принести. Символъ страданія: онъ замѣнитъ васъ и всѣ, всѣ дорогое. О, дай боже, пусть дойдетъ до васъ письмо. Знаете ли, даже не вѣрится — такъ всѣ кажется страннымъ. Муки мои, дойдутъ ли они до васъ?.. Братья! Простите мои слабости: не всякому дано. Я былъ простой работникъ, но не измѣнилъ святынѣ знамени. Я вѣрю ему, знаю — побѣдоносно водрузится оно!.. Я хотѣлъ жить и даже просилъ… Но рокъ уже готовъ поразить. Просилъ смотрителя попрощаться съ вами — отказалъ. Мысленно у васъ. У васъ тишина, ни звука. Прощальный, послѣдній привѣтъ!.. Просилъ, раскаивался вотъ почему: въ обвинительномъ актѣ не помѣстили фактовъ, сообщенныхъ въ моихъ показаніяхъ, отказали послать царю ходатайство о томъ, чтобы дѣло было представлено ему. Не хотѣлось, не хочется умирать за неосмысленный рефлексъ. Какимъ бодрымъ сегодня всталъ было! Такъ жизнь и била ключомъ! Ожидалъ свиданія съ братомъ жены, но его не оказалось въ городѣ, а свиданіе дозволили, и вмѣсто него пришелъ священникъ. Какъ дешева наша жизнь!.. Радъ одному: пуля смоетъ всѣ нечистое во мнѣ. Вы примите меня въ свое лоно! Еще одно слово: всѣ, что Урсикъ говорилъ, писалъ — исходило отъ чистаго сердца. Пусть будетъ это моимъ послѣдимъ словомъ. И жаль, и не жаль такого конца… Горѣ, горѣ мое… даю тебя добрымъ сердцамъ. И хочется, и не хочется спать. Жаль на безсознательное тратить мигъ остающійся. Прости, родина! Цвѣти, красуйся! Прими эти пожеланія отъ чистаго сердца».
Бу сурук «Народная воля» диэн хаһыакка 1884 сыллаахха балаҕан ыйын 10 күнүгэр бэчээттэммитэ. Быйыл сэтинньи 9 күнүгэр Урсик ытыллыбыта 140 сылын туолар.
«Народная воля» диэн 1879 с. тэриллибит партия туһунан араас өйдөбүл баар. Википедияҕа К.Г. Неустроев – “русский революционер, народоволец якутского происхождения” диэн суруйаллар. Ону эмиэ ырыҥалаан сөпкө өйдүөххэ наада. Оттон К.Г. Неустроев – Урсик олоҕун, суруйууларын үөрэтии кини кырдьык эргиччи дьоҕурдаах, киэҥ билиилээх буоларын чопчулуур. Онон эдэр ыччакка бу чаҕылхай киһини кэрэхсээҥ, сэргээҥ, аатын хаһан да умнумаҥ диэн этиэҕи баҕарыллар. Оччоҕуна эрэ “все, что Урсик говорил, писал – исходило от чистого сердца. Пусть будет это моим последним словом… Прости, родина! Цвети, красуйся! Прими эти пожелания от чистого сердца”, — диэн кэриэһин сөпкө өйдүөхпүт буолуо.
Ефросиния Ноговицына,
П.А. Ойуунускай аатынан Литературнай музей научнай үлэһитэ
