You are currently viewing «АЛАМПА: көрдөөһүннэр уонна арыйыылар»

«АЛАМПА: көрдөөһүннэр уонна арыйыылар»

  • Post author:
  • Post category:Статьи

Быйыл А.И. Софронов-Алампа төрөөбүт күнэ кини аатынан уопсастыбаннай бириэмийэ олохтоммута БИЭС сыллаах үбүлүөйүн кытары тэҥҥэ бэлиэтэннэ. Сэтинньи 15 күнүгэр П.А. Ойуунускай аатынан Литературнай музйга «АЛАМПА: көрдөөһүннэр уонна арыйыылар» урут хаһан да буолбатах дьикти көрсүһүүлэрдээх литературнай киэһэ буолан ааста.
Бастакынан Алампа чугас доҕотторун сэдэх хаартыскаларын көрдөрө-көрдөрө Литературнай музей научнай үлэһитэ Ноговицына Ефросиния Семеновна «Орто дойду үтүө дьоно” диэн кэпсээнин иһиттилэр. Бу хаартыскалар сорохторо олох соторутааҕыта Россия музейдарын госкаталогуттан көстүбүттэрэ. Ону буларга хмус музейын үлэһитэ С.Н. Афанасьев көмөлөспүт.
Дьэ, кимнээх эбиттэрий орто дойду үтүө дьоно? Бастатан туран, М.И. уонна К.Д. Спиридоновтар, ол эбэтэр норуокка Кирилэ Дабыыдап диэн аатынан киэҥник биллибит атыыһыт дьиэ кэргэнэ. Кинилэргэ Алампа олорбута, суруксутунан үлэлэлээбитэ. Бу сахалыы сайаҕас ыаллар ааннара саха ыччатыгар куруук аһаҕас этэ. Бу ыччат аны Алампа бастакы испиэктээхтэрин артыыстара буолбуттара. Оттон Алампа ыал буолбутугар Кирилэ Дабыыдап дьиэ бэлэхтээбитин киһи эрэ барыта билэр буолуохтаах.
Оттон иккис дьиэ кэргэн туһунан эмиэ биллэр даҕаны элбэх суруйуу суох курдук. Кинилэр ааттара Мария Евсеевна уонна Николай Никитич Федоровтар диэн. Мария Евсеевнаны саха дьахталларыттан бастакы артыыска, оттон Никлай Никитиһы Кирилэ Дабыыдап бирикээсчитин быһыытынан билэбит. Дьиҥинэн, кинилэр ааттарын ахтан ааһыахтаах эбиппит С.А. Новгородов төрөөбүт күнүн бэлиэтиир кэмҥэ. Семен Андреевич кинилэргэ олорбута, уолларын Митяны үөрэххэ киирэригэр бэлэмнээбитэ. Соҕуруу олорон даҕаны суруйса-билсэ турар эбит. Махтал тылларын Федоровтарга этиэхтээх эбиппит П.А. Ойуунускай уонна кини доҕотторун туһунан кэпсиирбитигэр. Платон Алексеевич кинилэр тустарынан маннык суруйбут: “Муся, орто дойдуга үтүө дьоннор бааллар дуо? Арааһа, баар эбиттэр, холобур, Федоровтары ылыҥ, — мин кинилэргэ олох туора киһибин. Барар тэрилим түбүгүн барытын Мария Евсеевна бэйэтигэр ылла… Туора тастыҥ киһини тэрийиэххэ диэтэххэ манан түбүк буолбатах, хайатын да иһин дьикти үтүө дьон! Маҕаһыыннары кэрийэн атыылаһар, быһан тигэр, ол быыһыгар бэйэ үлэтин үлэлиир дэлэлээх сүпсүк буолбатах”.
Дьэ, бу курдук 1917 сыллаахха эдэркээн Платон Томскайга үөрэнэ барарыгар тэрийэн ыыппытарыгар махталын кыракый Мусяҕа – М.Г. Габышеваҕа-Потаповаҕа суругар кэпсээбит. Кыракый Муся барахсан Федоровтары хаһан да умнубатах эбит. Бу дьиэ кэргэнтэн ким да хаалбатаҕын иһин Мария Евсеевна аатын ылбыт тастыҥ балтын көрдөөн булан билсибит, доҕордоспут. Ол балта оҕо суруйааччыта, драматург Мария Петровна Эверстова – Обутова.
Музейга буолбут тэрээһиҥҥэ М.П. Эверстова – Обутова кыыһа Мария Ксенофонтовна Попова кыттыытны ылла. Кини Мария Евсеевна өссө биир сонун хаартыскатын уонна БЭТИЭХЭЛЭЭХ КУРУУСКАНЫ көрдөрө аҕалбыт. Бу курууска Федоровтар киэннэрэ. Кинилэр дьиэлэригэр сылдьар саха ыччата, ол аата П.А. Ойуунускай, М.К. Аммосов доҕотторунаан, аан бастаан кэлбит ыалдьыкка бу куруускаттан уу иһэрдэн күлэллэр-үөрэллэр эбит. Курууска «Напейся, но не облейся» диэн суруктаах. Ол аата, хас да хайаҕастан биири таба буллаххына ууну иһэр эбиккин. Атыттартан уу түөскэ тохтор.
Мария Ксенофонтовна музейга Федоровтар малларын ийэтин юбилейдарыгар аҕалан хаста да быыстапкалаан турар. Аҕата Ксенофонт Агеевич эмиэ иһиттэри илдьэ кэлэн кэпсээбитэ музей фондатыгар баар.
Иккис кэпсээн өссө сэргэх буолла. Алампа олоҕун, айар үлэтин өр сылларга утумнаахтык үөрэппит наука доктора Семенова Валентина Григорьевна кинигэлэрин илдьэ кэлэн ханна, хаһан, хайдах, кимтэн Алампа туһунан матырыйааллары, хаартыскалары булбутун кэпсээн сөхтөрдө. Аны бэйэтэ ыҥыран аҕалбыт күндү ыалдьытын билиһиннэрдэ. Зинаида Степановна Федорова Алампа кэргэнэ Евдокия Константиновна дьиэтэ-уота суох сылдьан олорбут Слепцовтарын кийииттэрэ эбит. Кини Алампа сыбаайбатын күнүгэр Дуняшатыгар бэлэхтээбит кыһыл көмүс ытарҕатын уонна фотоальбомун аҕалбыт. Урут ханна да көрдөрүллүбэтэх күндү маллар. Слепцовтар Миша диэн уолларын Евдокия Константиновна оҕорҕоон, таптаан иитиспитин туһунан истибиппит эрээри хаартыскалары көрө олорон уйадыйдыбыт. Кырдьык даҕаны ийэ буолар дьолун билбэтэх киһи сүрэҕин сылааһын барытын бу оҕоҕо анаабыт эбит. Оҕото даҕаны тапталга тапталынан эппиэттээн “Эбээ” диэн ааттаабыт киһитин көмүс уҥуоҕун көтөхпүт. Евдокия Константиновна көмүллүбүт сирин Валентина Григорьевна Слепцовтар көмөлөрүнэн булбута. Үөрэтэр оҕолорүн илдьэ баран Алампа туллугун кэриэстээн сибэкки дьөрбөтүн онно уурар, кини туһунан кэпсиир. Билигин бу элбэх хаартыска көстүбүтүттэн дьоллонно уонна Дуняша туһунан кинигэ суруйар баҕалааҕын эттэ. Биллэн турар, онно Мэҥэ-Хаҥалас чулуу дьонун Суһуохтаах Мааркап ыччаттарын туһунан суруйара чуолкай.
Валентина Григорьевна өссө биир баҕа санаатын эппитин бары сөбүлээтибит, ылынныбыт. Кини Алампалаах маллара ханна баарын суруна сылдьар уонна кинилэри туһанан музей тэрийбит киһи диэн саныыр эбит. Табыллыа дуо? Санаабытын түмтэххэ тоҕо табыллыа суоҕай? Алампа барахсан кылгас олохтооҕун иһин оҥорбута, айбыта, төрүттээбитэ элбэҕин киһи эрэ сөҕөр эбээт. Ыччат кини туһунан билиэхтээх. Ону ситиһэргэ музей, муҥ саатар туспа анал хос баар буолуохтаах.
Дьэ, ити курдук кэрэ кэпсээннэрдээх, соһуччу сонун көрсүһүүлэрдээх тэрээһин буолан бары астынныбыт. Эбиитин ыҥырыыбытын ылынан быйылгы сыллааҕы Алампа бириэмийэтин лауреаттара ювелир Александр Владимирович Манжурьев, Алампа аата үйэтитиигэ элбэх өҥөлөөх Михаил Александрович Протодьяконов уонна улуу дьоммутун холустатыгар уһулуччутук дьүһүйэр худуоһунньук Федот Гаврильевич Макаров кэлбиттэрэ үөртэ. Бу тэрээһин кинилэргэ хайаан даҕаны саҥа санаалары үөскэппит буолуохтаах.
Эмискэ баҕайы санаан ыллым ээ: арай, Федот Гаврильевич хаартыскалары, ахтыылары туһанан Федоровтарга, Спиридоновтарга мустан күлэн-үөрэн мичилиһэр ыччаттары ойуулаатын? Баҕар, бэтиэхэлээх куруускаттан уу иһэллэрин? Ойуунускай, Аммосов, Бояров биир хаартыскаҕа туохтан эрэ омуннаахтык күлбүт хаартыскаларын көрдөхпүнэ кинилэр оонньууну-дьээбэни сөбүлүүр этилэр диэн ахтыылары итэҕэйэбин. Улахан салайааччы буола сылдьан Алампа испиэктээҕэр оонньууллара эмиэ биллэр. Биир түгэҥҥэ мэниктээн Алампаттан мөҕүллүбүттэрэ эмиэ үһүйээн буола сылдьар. «Түксүлээҥ! Сарсын обкомҥутугар, совнаркомҥутугар тиийэн мэниктээриҥ! Манна үлэлиэххэ наада! Түргэнник!”, — диэн туста сылдьар дьону тохтоппут.

Музей научнай үлэһитэ
Ефросиния Ноговицына

Loading