Арассыыйа уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин суруйааччыларын, суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, ырыа буолбут хоһооннордоох бэйиэт, Арассыыйа географическай уопсастыбатын чилиэнэ, норуот эмчиттэрин академига, Үөһээ Бүлүү улууһун бочуоттаах олохтооҕо Иван Еремеевич Ороһуунускай бу күннэргэ төрөөбүтэ 75 сылын туолла. Бу бэлиэ түгэҥҥэ П.А.Ойуунускай аатынан литература түмэлэ «Кустук дьэрэкээн өҥүн иҥэриммит суруйааччы» диэн тэрээһини ыытта. Долгутуулаах көрсүһүүгэ П.Н.Харитонов-Ойуку, РФ суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, норуодунай суруйааччы доҕорун туһунан истиҥник аҕынна:
— Биирдэ кэлэн ааһар олохпор, умнуллубаттыы көрсүбүт уонна махталынан эрэ ахтар түгэннэрим бааллар. Олортон биирдэстэринэн, миэхэ, Иван Ивановтуун, кэлин Уйбаан Ороһуунускайынан ааттаммыт бэйиэттиин көрсүһүүм буолар. Иван Еремеевич Покровскайга кэллэр эрэ биһигини быһа ааспат буолара. Игорь Никифоров, Альбина Аргунова уонна мин буоламмыт элбэҕи кэпсэтэрбит, эдэр сааспытын санаһан күлэр-үөрэр буоларбыт. Уйбаан кыргыттарын Гуннара, Тюркана диэн тоҕо ааттаталаабыта кытары ити айар куттаах, ырааҕы ырыҥалаан көрөр бэлиэтэ буоларын бэйэм эмиэ бэркэ өйдүүбүн. Уйбаан Ороһуунускай кэргэнэ — Степанида Михайловна Иванова, кыргыттара: Тюркана Сергеева, Гуннара Байгильдина-Ороһуунускайа Куйаар ситимин түһүлгэтигэр Уйбаан Ороһуунускай дьиэ кэргэнэ, суруйааччылар, ырыа айааччылар, суруналыыстар, биир дойдулаахтара кытыннылар. Ону сэргэ, бу бэлиэ күҥҥэ Үөһээ Бүлүүттэн, Ороһу нэһилиэгиттэн, Ньурба, Мииринэй, Анаабыр, Өлөөн улуустарыттан уонна Франция курдук ыраах дойдуттан Уйбаан Ороһуунускай кыра кыыһа Иванида Льаванини куйаар ситиминэн холбонон кэпсэттилэр. Истиҥ-иһирэх сэһэргэһиигэ үтүө киһи Уйбаан Ороһуунускай туһунан, кини үйэлэргэ суруйан хаалларбыт ураты иэйиилээх хоһооннорун, ырытыылаах суруйууларын, суруйааччы, бэйиэт быһыытынан ахтан-санаан аастыбыт. 2003 сыллаахха РФ суруйааччыларын, суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, СӨ Доруобуйа харыстабылын туйгуна Василий Иннокентьевич Иванов интервьютугар Уйбаан Ороһуунускайтан «Литература сайдар саҕахтарын туһунан тугу этиэххэ сөбүй» диэн ыйыппыт. Ону Уйбаан Еремеевич: «Историческай хабааннаах суруйуулар хотуулаахтык айыллыахтарын сөп дии саныыбын. Холобур Далан, Николай Лугинов, Ойуку айымньыларыгар саха норуота ааспыт үйэлэргэ олорбут олоҕун устуоруйата бэрт кыратык тыктарыллан эрэ көрдөрүлүннэ. Кэлиҥҥи сылларга прозаҕа Н.Лугинов, П.Аввакумов, Владимир Федоров, Ойуку, Идэлги дириҥ хорутуулаахтык үлэлээтилэр” диэбит. Уйбаан Ороһуунускай төрөөбүтэ 75 сылыгар анаан «Кэрэчээнэ, миэхэ ыллаа” диэн саҥа кинигэ бэчээттэнэн таҕыста. Хомуйан оҥордулар: П.А. Ойуунускай аатынан государственнай бириэмийэ лауреата, бэйиэт, тылбаасчыт, литератураны ырытааччы, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Арассыыйа суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, П.А.Ойуунскай аатынан литература түмэлин научнай-сырдатар салаатын сэбиэдиссэйэ Николай Егорович Винокуров-Урсун уонна Уйбаан Ороһуунускай кыыһа, суруналыыс Гуннара Ивановна Байгильдина-Ороһуунускайа. Кинигэ сүрүн сүбэһитэ философия билимин дуоктара, профессор, Уйбаан Еремеевич үөлээннээҕэ Виктор Данилович Михайлов. Уйбаан Еремеевич 1945 с. атырдьах ыйын 9 күнүгэр Ороһу нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Суруйааччы Урсун «1945 сыллаахха төрөөбүт дьон, биһиги, Кыайыы сылын оҕолорунабыт» диэн ааттыыр. Ол сөп. Быйыл Николай Егорович муус устар 13 күнүгэр 75 сааһын туолбута. Уйбаан Ороһуунускайы кытта эт саастыылар, иккиэн Кыайыы оҕолоро. “Кэрэчээнэ, миэхэ ыллаа” диэн кинигэҕэ литератураны ырытааччы, тыл үөрэҕин билимнэрин дуоктара, СӨ суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ Варвара Борисовна Окорокова Уйбаан Ороһуунускай айар үлэтин туһунан “Ырыа куттаах хоһоонньут» диэн ыстатыйатыгар дириҥник ырытан суруйбута киирбит. Литература түмэлин дириэктэрэ Николай Лугинов, научнай-сырдатар салаатын сэбиэдиссэйэ Николай Винокуров киһи эрэ сэргээн, сэҥээрэн истэ олоруоҕун курдук иһирэхтик ахтан-санаан аастылар. «Уйбаан Ороһуунускай туох ханнык иннинэ суолдьут, ирдээччи сыралаах суолун тутуспут суруйааччы” диэн Сэмэн Андреевич Попов-Сэмэн Тумат олус бэргэнник бэлиэтээбитэ. 1970 сыл эргин, устудьуоннуу сылдьыбыт кэмнэриттэн билсибит доҕорун туһунан СӨ норуодунай суруйааччыта, бэйиэт, литератураны ырытааччы С.А.Попов-Сэмэн Тумат бэрт истиҥ ахтыыны оҥордо. СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Cаха суруналыыстыкатын бэтэрээнэ, бэчээт туйгуна, Арассыыйа суруналыыстарын сойууһун түөрт төгүллээх лауреата, Саха сирин Наукаларын Академиятын лауреата, уһун кэмҥэ Саха сирин суруналыыстарын сойууһун салайааччытынан үлэлээбит Борисов Иван Васильевич истиҥ ахтыытын видеоҕа устан ыыппытын көрдүбүт. Уйбаан Ороһуунускай оскуола сааһыттан “Бэлэм буол” хаһыакка суруйууларын бэчээттэппитин бары билэбит. Саха бэчээтин легендата буолбут Нина Иннокентьевна Протопопованы кытта табаарыстыы истиҥ сыһыаннаахтара. «Бэлэм буол», «Кэскил» хаһыаты кытта доҕордуу сыһыанын туһунан суруналыыс, суруйааччы Евдокия Семеновна Иринцеева-Огдо кэпсээтэ. Уйбаан Ороһуунускай «Биир идэлээх убайбар» диэн хоһоону Баһылай Куолдьарапка 70 сааһыгар анаабыт.
“Сэттэ уон саастаргын туолбуккар
Истиҥник эҕэрдэ буолуохтун.
Сардаана сибэкки эн кыыскар
Иэйиилээх санаанан туолуохтун.
Суруйар үлэнэн кылбаҥнаан
Соргулаах айымньы тахсыахтын,
Туйаххын хатарбыт Саргы Куо
Талааҥҥын ситэрэн биэриэхтин”, – диэн.
Хайдахтаах кэрэкэ тыллары, сырдык санааны тиэрдибитин киһи истэн сүргэтэ көтөҕүллэр, тулаҥ сырдыырга дылы буолар. Бэйиэт Саргылана Гольдерова—Саргы Куо, Арассыыйа суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ истиҥ санаатын үллэһиннэ. СӨ суруйааччыларын уонна РФ суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ Аржакова-Иванова Надежда Алексеевна “Дьылҕа буолбут олох” диэн 2002 сыллаахха тахсыбыт кинигэтигэр: “Поэзия дьикти күүстээх, килиэпкэ наадыйбакка хоһоонунан тотор дьоннор бааллар. Ол курдук хоһооҥҥо тыл күүһэ, энергията үрдүк күүрүүлээх”, — диэн суруйбута. Кини өссө: «Үөһээ Бүлүүгэ саха литературатыгар Дьүөгэ Ааныстыырап, Николай Якутскай, Петр Тобуруокап, Сэмэн Руфов, Василий Сивцев курдук саха биллиилээх суруйааччылара үүммүт хочолоругар Уйбаан Ороһуунускай сэмэйдик, туспа ача буолан өрө аста. Үөһээ Бүлүү сэбиэскэй кэмҥэ тыл ымыыта түспүт сирэ диэн киһи хорсуннук этэр”, — диэн Надежда Андросова-Иванова бэргэнник суруйбутун кытта сөпсөһөбүт. Үөһээ Бүлүү улууһун аҕа баһылыгын социальнай боппуруостарга солбуйааччы Люция Спиридоновна Тойтонова бу күүтүүлээх тэрээһин кыттыылаахтарыгар эҕэрдэтин тиэртэ, Үбүлүөйдээх сылынан ыытыллыбыт үлэлэри кэпсээтэ. Уйбаан Ороһуунускай тутта сылдьыбыт малын-салын Үөһээ Бүлүүтээҕи устуоруйа уонна этнография түмэлигэр дьиэ кэргэнэ уурдарбытын видеоҕа устан, сүрдээх үчүгэйдик кэпсээн, быһааран ыыппыта болҕомтону тарта, кэрэхсэбили ылла. Киһи буолбут, үөскээбит Ороһутун туһунан хомоҕой хоһооннору иэйэн суруйбута сүрэҕи-быары долгутар. Бүгүҥҥү тэрээһиҥҥэ дойдулаахтара бэйиэт уран тыллаах хоһооннорун ис сүрэхтэриттэн долгуйан туран олус истиҥник аахтылар, дууһаны манньытыах кэрэ ырыалары ыллаатылар.
«Ороһубун ордук, төһөлөөх
Ахтарбын мин туохха тэҥниэмий?!
Ол ону эһиэхэ төлкөлөөн
Айманан, ойуулаан кэпсиэмий.
Бу дьиибэ олохпор тиийэрбэр
Сүүрэммин чээччэйбит тиэргэммэр
Билигин Кустукпун суохтуубун,
Сайыммын көрсөөрү ойобун”
«Ороһубар кэлиэҕим” хоһоонун ааҕа туран, ама, ким дойдутун санаабат буолуоҕай, күөх отугар күөлэһийэрин, көй салгынынан тыынарын ахтыбат буолуоҕай. Салгыы Ороһу нэһилиэгин аҕа баһылыга, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Анатолий Васильевич Антонов бэлиэ күнүнэн кэпсэтии кыттыылаахтарын эҕэрдэлээтэ. Уйбаан Ороһуунускай дьиэ кэргэнин туһунан билиһиннэрэр буоллахха маннык. Кэргэнэ — Иванова Степанида Михайловна биэнсийэлээх, агроном идэлээх. Оҕолоро: Сергеева Тюркана Ивановна — нуучча тылын учуутала идэлээх, Байгильдина-Ороһуунускайа Гуннара Ивановна — суруналыыс, Иванов Еремей Иванович — бырамыысыланнас эйгэтигэр хайа инженерэ идэлээх, Льаванини Иванида Ивановна — буҕаалтыр идэлээх. Сиэннэр, хос сиэннэр дьоннорун-сэргэлэрин үөрдэллэр. Кыыһа Гуннара Ивановна Уйбаан Ороһуунускай хоһоонноруттан айыллыбыт ырыаларынан «Кэрэчээнэ, миэхэ ыллаа» диэн диискэ тахсыбытын, онно 30 ырыаһыт ыллаабытын туһунан сырдатта.
“Оҕолорум өйдөөрүҥ…
Таарымта таарыйан тыллабын –
Түһээммин дойдубун көрдөҕүм,
Түккээнэбэр эрэ баарбын
Төлкөтүн быһаччы өйдүөҕүм.
Көрсүөхтээх даҕаны дьоннорбун
Кэпсэппэккэ да мин сылдьабын,
Кэскили мэлдьи ордоробун,
Киһилии кэрэни саныыбын.
Төрөппүт уолчааным быыһыаҕа
– Төлөммүт иэспитин төлүөҕэ,
Туйахпын хатарыах Гутуһум
Толорон арахсаар хомуһум.
Идушок сыалларгын ситиһээр,
Иистэнньэҥ идэҕин ситэрээр,
Сиэннэрим доруобай буоллуннар,
Сир үрдүн симэһэ турдуннар.
Хаһан да эһиэхэ биллэбин…
Хайҕахтаах быарбыттан бэрсэбин,
Кэнники булгуччу ахтаарыҥ,
«Кустукпар” сибэкки уураарыҥ”.
Киһи чахчы да долгуйа истэр хоһооно… «Үөрэппит онустарбар” диэн хоһоонугар:
“Ханна да бардаргыт умнумаарыҥ
Киһилии учуутал муҥнааҕы,
Хайдаҕын да иһин тумнумаарыҥ
Кэтэһэр санаалаах кэс тыллааҕы.
Кытаатыҥ куорсуннаргыт кытааттын!
Кытаанахтан толлубат буолуохтун,
Сүрэххит кэскиллэрдээх баҕатын
Сүһүөххүт олохтоохтук уйуохтун!»
Үөрэппит оҕолоругар баҕа санаатын, кэрэ тыллары кэккэлэһиннэрэн, хайдахтаах сатабыллаахтык тиэрдибитэ, алҕаабыта ыччакка күүс-сэниэ биэрбитэ чахчы. “Алгыс аргыстаах ырыалаах” диэн Уйбаан Ороһуунускай туһунан бу кинигэҕэ композитор Кирилл Герасимов 2005 с. суруйбут ыстатыйата киирбит. Балтараа сүүстэн тахса ырыа тылын суруйбут бэйиэт буолар диэн өссө 2005 с. тахсыбыт “Сүрэҕим ньургуһуна ырыа” диэн кинигэҕэ бэлиэтээбит. “Кини тугунан мелодистары бэйэтигэр ордук тардарый” диэн ыйытыытыгар, “Этээччилэр ээ, мелодия тахсар ааптара баар буолар диэн. Оччотугар Уйбаан Ороһуунускай олортон биирдэстэрэ” диэн олус сөпкө уонна бэргэнник бэлиэтээбит. Бу куйаар ситиминэн көрсүһүүгэ Уйбаан Ороһуунускай чугас доҕотторо, ырыа айааччылар Ньурбаттан Афанасий Моргусов, Мииринэйтэн Валерий Платонов бииргэ алтыспыт кэмнэрин истиҥник ахтан-санаан аастылар. Уйбаан Ороһуунускай айар үлэтинэн уонна көрбүөччү, норуот эмчитэ буоларынан өрөспүүбүлүкэ бары муннуктарыгар сылдьыбыта. Хоту дойду хоһуун дьонун кытары элбэхтик ыкса алтыспыта. Бүгүн Өлөөн эбэҥки оройуонун култуураҕа управлениетын начаалынньыга Надежда Николаева, оройуоннааҕы уопсастыбаннай түмэл аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар Ассоциацияларын бэрэссэдээтэлэ Наталья Бенчик истиҥ эҕэрдэлэрин тиэртилэр, ахтыыларын оҥордулар. Салгыы Анаабыртан култуура үлэһиттэрэ Мария Попова, Виктория Николаева Уйбаан Ороһуунускай тылларыгар, Иван Иванов мелодиятыгар «Сандаарда Сааскылаах» ырыаны бэлэх ууннулар, куйаар ситиминэн кэпсэтиигэ кытыннылар. Түмэл дириэктэрин солбуйааччы Линда Иванова түмүк тылга маннык эттэ: “Уйбаан Ороһуунускай быйылгы үбүлүөйдээх сылыгар үтүө аата ааттанна, төрүт дойдутун дьоно Кустук дьэрэкээн өҥүн иҥэриммит суруйааччыларын үйэтитэн үгүс тэрээһиннэри тэрийбиттэр, кинигэ тахсыытыгар үбүнэн өйөөбүттэр, документальнай телеуочарка устан куйаар нөҥүө ыыппыттар, кини аатын саҥа уулууссаҕа иҥэрбиттэр. Уйбаан Ороһуунускай лирическэй хоһоонноро ааҕыллаллар, ырыалара ылланаллар. Улуу Кыайыыбыт 75 сылыгар итиэннэ төрөөбүт төрүт дойдуга Бэриниилээх буолуу сылларыгар үбүлүөйэ түбэһэн дьоллоох-соргулаах түһүлгэлэри түстээтэ. Инникитин дойдутун ыччаттара суруйааччы, суруналыыс, кыраайы үөрэтээччи, норуот эмчитин да быһыытынан олоҕун, айар үлэтин ырытыахтара, үөрэтиэхтэрэ турдаҕа…”.
П.А.Ойуунускай аатынан литература түмэлэ
