Эдэригэр да тэмтэриппиттэр…
Иван ФЕДОСЕЕВ-ДООСО
Личноска сүгүрүйүү, Ягода-Ежов-Берия баандалара түүрэйдэтэлээбит сылларыгар эдэр советскай саха уус-уран литературата ыар охсууну ылбыта. Саха советскай уус-уран литературатын төрүттээччи, төлөннөөх революционер Платон Алексеевич Ойуунускай хара балыырга түбэһэн, хаайыыга сор-муҥ бөҕөнү көрө сытан, ыалдьан өлбүтэ. Социалистическай сокуоннаһы куруубайдык кэһии сылларыгар, ситэтэ суох ааҕыынан, отучча саха суруйааччыта, ол иһигэр сана суруйан эрэр дьоҕурдаах эдэр дьоннор хаайыыга быраҕыллыбыттара. Олортон сорохторо сор суолламмыттара, сорохторо буруйа суохтара дакаастанан хаайыыттан босхоломмуттара, ол эрээри эт-хаан, өй-санаа өттүнэн үлтү мэлиллэн, отуордара алдьанан тахсан кинилэр олоххо суоллара эриэ-дэхси буолбатаҕа… Биир оннук эдэригэр тэмтэритиллибит, олоҕо огдолуйбут киһинэн, 30-с сылларга эдэр поэт быһыытынан балачча биллэн-көстөн испит Григорий Илларионович Поскачин буолар. Григорий Поскачин 1914 сыллаахха Үөһээ Бүлүү оройуонугар Оноҕоччут нэһилиэгэр дьадаҥы бааһынай кэргэнигэр төрөөбүтэ. Уон саастааҕар аан маҥнай оскуола боруогун атыллаабыта. Үөрэҕэр дьоҕурдаах эдэр уол 1934 сыллаахха Чернышевскай аатынан Бүлүүтээҕи учуутал техникумун ситиһиилээхтик бүтэрэн, учуутал идэтин ылбыта, ол кэннэ төрөөбүт оройуонугар 1 Боотулуу оскуолатыгар учууталлаабыта. Оччотооҕуга саха ыччатын сырдык ыратын саамай үрдүк чыпчаалынан учуутал буолуу этэ. Ол сөптөөҕө: үйэлэр тухары батталга-атаҕастабылга олорбут, хараҥаҕа муммут норуоту уһугуннарыы, үөрэххэ, сырдыкка тардыы Советскай былаас уочараттаах соруктарыттан биир бастакылара буолбута.
Григорий Поскачин 1934-1935 с.с. Якутскай куоракка кэлэн, 4-с национальнай оскуолаҕа учууталынан, 1935-1936 с.с. Якутскайдааҕы учуутал техникумугар преподавателинэн үлэлээбитэ. 1936 сыл ахсынньыттан Саха государственнай издательствотыгар уус-уран литература редакторынан үлэлээн, элбэх саха суруйааччыларын кинигэлэриин көрөн-истэн, бэрийэн таһаарыыга кыттыбыта. Кини литературнай олох эргийэр киинигэр киирбитэ, биллэр суруйааччылары, эдэр автордары кытары билсиспитэ, бодоруспута.
Григорий Поскачин Бүлүүтээҕи учуутал техникумугар үөрэнэр сылларыгар Бүлүү куоратынааҕы литературнай куруһуогар дьарыктаммыта. Ол куруһуоктан кэлин суруйааччы Дьүөгэ Ааныстыырап, поэт, тылбаасчыт Александр Николаев, журналист Спиридон Дмитриев уонна кини иитиллэн тахсыбыттара. 1933 сыллаахха Саха государственнай издательствота «Кыайыы кыымнара» диэн ити куруһуок чилиэннэрин айымньыларын туспа кинигэнэн бэчээттээн таһаарбыта. Онно 12 автор айымньыта киирбитэ. Григорий Поскачин «Ударник комсомол», «Ыллыам» диэн икки хоһоонунан кыттыбыта. Кинигэҕэ «марксистыы-лениннии теорияны иҥэринии, литература техникатын бас билии — литератордар күннээҕи соруктара» диэн БСК(б)П обкомун секретара таб. Окоемов Н.Н. 1933 с. тохсунньу 24 күнүгэр Бүлүү куоратын литературнай куруһуогар эппит тыла аан тыл оннугар бэчээттэммитэ. Итинтэн ыла Григорий Поскачин хоһоонноро «Бэлэм буол», «Эдэр большевик», «Кыым» хаһыаттарга, «Саас сардаҥата» (1935), «Кыайыыга» (1937), «Уус-уран литература» (1938) диэн эдэр суруйааччылар хомуурунньуктарыгар бэчээттэнэн испиттэрэ. Кини «Айылҕа уһуктуута» диэн хоһооннорун маҥнайгы хомуурунньуга 1936 сыллаахха Чаҕылҕан редакциялааһынынан тахсыбыта, онно поэт 13 хоһооно киирбитэ. Ити бэрт чараас кинигэ этэ. 1938 сыллаахха поэт «Босхоҥ Бэлгэдьэ» диэн орто саастаах оҕолорго остуоруйата туспа кинигэнэн тахсыбыта.
Мин Григорий Поскачин нэһилиэстибэтин сирийэн көрө сылдьаммын, А.С.Пушкин аатынан республиканскай библиотека поэт «Айылҕа уһуктуута» диэн кинигэтин буллум. Ол гынан 56 сыл устатыгар ол кинигэни ким да илиитигэр ылан көрбөтөх, илиистэрин араартаан аахпатах, типографияттан хайдах кэлбитэй да, ол курдук сытар эбит. Сөрү диэн сөхтүм! Ити биһиги культурнай сыаннастарбытыгар хайдахтаах курдук аахайымтыата суох, ээл-дээл сыһыаннаһарбытын көрдөрөр дии саныыбын. Оттон поэт оҕолорго остуоруйатын кинигэтин олох да булбатым, биир эмэ экземпляр ханна эмэ ордубута дуу, суоҕа дуу?!
Григорий Поскачин нус-хас уус-уран литература редакторын, поэт быһыытынан үлэлии сырыттаҕына, 1937 сыл холоруга ытыллан кэлбитэ. Саха норуотун бастакы коммунистара, Саха сиригэр Советскай былааһы олохтоспут дьоннор М.К.Аммосов, Х.П.Шараборин, И.Н.Барахов, С.В.Васильев, П.А.Ойуунускай, С.М.Аржаков, Н.Д.Субуруускай, К.К.Байкалов уо.д.а. утуу-субуу «норуот өстөөхтөрүнэн» биллэриллэн испиттэрэ.
1938 сыллаахха олунньу 3 күнүгэр Иркутскай куоракка ССРС Верховнай Советын депутата, Верховнай Совет маҥнайгы ыҥырыылаах сессиятыттан төннөн иһэр П.А.Ойуунускай ИДьНК наркома Ежов солбуйааччыта Флиновскай быһаччы бирикээһинэн хаайыллыбыта. Саха норуотун айар интеллигенциятын үрдүнэн хара былыт бүрүүкээбитэ, хахсааттаах хабыр күннэр үүммүттэрэ.
Хоруотааччылар, донуосчуттар, эҥин араас карьеристар төбөлөрүн өрө көтөхпүттэрэ. Кинилэр күнүстэри тымтыктанан «норуот өстөөхтөрө», японскай империалистар агеннара, үспүйүөннэр, буортулааччылар, националистар диэн ааттанааччылары көрдөөн, «булаттаан», саралаан барбыттара.
Саха сириттэн үҥсүү-харсыы элбээбитинэн ЫБСЛКС Саха уобаластааҕы комитетын бастакы секретара таб. Ефремов С.Е. уонна «Эдэр большевик» хаһыат редактора Винокуров М.Г. 1937 сыл ыам ыйыгар Москваҕа ЫБСЛКС КК бэчээтин секторыгар ыҥырыллан отчуоттаабыттара уонна кинилэр «норуот өстөөхтөрүн», кинилэр сыдьааннара буортулуур үлэлэрин харса суох арыйбатахтара ыйыллыбыта. Сотору кинилэр иккиэн үлэлэриттэн уһуллубуттара.
Дьиктиргиэх иһин, редакторы солбуйааччы таб. Кылатчанов С.П. Винокуровы кытта тэҥҥэ сэмэҕэ тардыллыахтааҕар, хата, «Эдэр большевик» хаһыат редакторынан бигэргэтиллибитэ. Ити түбэһиэхчэ буолбатах этэ. Онон «Эдэр большевик» хаһыат редактора Михаил Гаврилович Винокуров Москваҕа ыҥырыллан барыаҕыттан 1937 сыл муус устар 3 күнүттэн 1938 сыл бэс ыйын 28 күнүгэр диэри «Эдэр большевик» хаһыат С.П.Кылатчанов редакциятынан тахсыбыта. Кини редактор буоларын кытары хаһыат хайысхата уларыйбыта, хас нүөмэр ахсын кэриэтэ «норуот өстөөхтөрүн», буортулааччылары, үспүйүөннэри, националистары саралыыр ыстатыйалар бэчээттэнэллэрэ. Ордук хаһыат саха интеллигенциятын үрдүгэр этиҥ буолан сааллыбыта, чаҕылҕан буолан дапсыйбыта. «Эдэр большевик» хаһыат саралаабыт дьонноро, үгэс курдук, хаайыллан, садаҕаланан иһэллэрэ.
Үгүскэ тэнийэ барбакка эрэ Григорий Поскачин дьылҕатыгар оччотооҕу «Эдэр большевик» хаһыат туох оруоллааҕын кэпсиэхпитин баҕарабыт.
«Эдэр большевик» хаһыат 1938 с. кулун тутар 27 күнүнээҕи нүөмэригэр «Кинигэни көрүү» диэн ыстатыйа бэчээттэммитэ. Онно Григорий Поскачин хомуйан оҥорбут «Саха литературата» диэн кыра үөрэхтээх дьоннор үөрэнэр кинигэлэрэ сытыы критикаҕа тардыллыбыта. Григорий Поскачиҥҥа ыар политическай буруйдааһыннар сүктэриллибиттэрэ. Кинини «буржуазнай националистары» Өксөкүлээх Өлөксөйү, Николай Неустроевы, Суорун Омоллоону арбааһыҥҥа буруйдаабыттара. Ол ыстатыйаҕа маннык торооһуна суох тыллары ааҕабыт:
«Сордоох суха» — биирдии олохтоох бааһынай хаһаайыстыбатын күлүү-элэк оҥостуу, саҥа олоххо, саҥа быһыыга-майгыга өстүйэр санааны бааһынайга иитии, колхознай тутуу туһунан партия, правительство политикатын киртитии. Бу суруйуу кэннигэр Поскачин куолутунан: «Дьону колхозка тардарга бу кэпсээн тугунан көмөлөһөрүй?» диэн боппуруос туруорар. Бу демагогия!
«Ачаа» — бу Советскай былааһы албын-түөкэй, бааһынайдары түүлүүр диэн Сивцев биир уочараттаах холуннарыыта. Бу кэннигэр Поскачин: «Ачаа быһыыта-майгьгга туох киһиний?» бүтэйдии боппуруос биэрэн, быһыыта, албыннаппыт киһи дэттэрээри гынар.
«Өлүөнэ өрүс» диэн суруйуунан Сивцев советскай стройу холуннарар. Үлэһит киһи «Өлүөнэҕэ эрэ киирдэҕинэ буор дойду эрэйин-буруйун умнар», үлэһит киһи Өлүөнэҕэ эрэ киирдэҕинэ «күн сирин дьоллоох үйэтигэр көҥүллүк тыынар» диэн Сивцев суруйар, дьөксө Өлүөннэ ыраас тыалынан-баалынан сирэйдэнэн автор бэйэтин өстөөхтүү өйүн уонна дьулуһуутун суруйар… Дөксө диир, Өлүөнэҕэ тыал буоллаҕына «харахтарыттан уу-хаар баспыт курдук буолан кистэнэн ньимийэллэр (кимнээхтэрий?). Арай эрэллээх эрэ тыа илин диэки эҕэрдэлээх халлааҥҥа иэгэйэн нусхайа, хоҥкуйа-тоҥхойо үҥэн-сүктэн көрдөһөр», «илин диэки эҕэрдэлээх халлаан» диэн кимнээҕи этэрий? Кимнээхтэн көрдөһөрүй? Бу өһөх-хаан японецтарга аадырыстаан көрдөһүү буолбат дуо?»
Дьэ, ити буолбат дуо, баайсыы, балыйыы холобура диэн!
Эмиэ «Эдэр большевик» хаһыат 1938 сыл муус устар 6 күнүнээҕи нүөмэригэр С.Кулачиков-Эллэй «Буржуазнай националистыы суруйааччы мааската сараланна» диэн Суорун Омоллоону киһи ыатарбат ыыс-бурут тылларынан ыскайданар ыстатыйата бэчээттэммитэ. Онно чуолаан Григорий Поскачиҥҥа сыһыаннаан маннык суруллубута:
«Сивцев «суон дурдалара, халыҥ хаххалара» Павлов критигинэн эрэ мунурдамматтар. Былырыын Поскачин бачаачайдаан таһаарбыт «Саха литературата» диэн кыра үөрэхтээхтэри үөрэтэр аналлаах кинигэтигэр Сивцевы «үҥэр таҥара» гынан субу курдук арбаабыттарын ааҕабыт: «Таб. Сивцев олоҕу үрдүттэн эрэ чараастык суруйбакка (дьэ, дириҥ да киһи эбит, доҕоор! — С.К.), олоҕу дириҥ түгэҕин социалистическай реализмынан суруйан көрдөрөр — кини бу кыайыыта буолар». Буржуазнай реалист социалистическай реалист буолан, советскай учебникка көстүбүтэ — букатын тулуйуллубат быһыы!»
Григорий Поскачин уус-уран литература айымньыларын, суруйааччылары сыаналааһынҥа эҥин араас тиэрэ-маары тыл-өс диэлийэ сылдьыбыт кэмигэр таба суолга турбут быһыылаах. Ол да иһин ити мөҕүллэр «Саха литературата» диэн учебнигар саха суруйааччыларын бастыҥ айымньыларын киллэртээбит эбит. Кини саха литературатын боппуруостарыгар суруйбут ыстатыйаларын булаттаабатым. Арай «Социалистическая Якутия» хаһыат 1937 сыл кулун тутар 30 күнүнээҕи нүөмэригэр бэчээттэппит «Создатель якутской советской литературы» диэн соҕотох ыстатыйата баар. Ол ыстатыйатыттан көрдөххө, кини Платон Алексеевич Ойуунускай айар үлэтин саамай сөпкө сыаналыыр эбит.
Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоону ССРС Суруйааччыларын союһун чилиэниттэн таһаарар мунньах туһунан «Кыым» хаһыат 1938с. муус устар 1 күнүнээҕи нүөмэригэр «Буржуазнай националист сирэйэ арылынна» диэн информация таһаарбыта. Ол мунньахха Н.Н.Павловтан, Н.М.Заболоцкайтан, Г.И.Поскачинтан уратылар бары Суорун Омоллоон үрдүгэр түспүттэр. Хаһыат чуолаан Григорий Поскачин туһунан маннык суруйбут:
«Миигинниин биэс хааһах» диэбиккэ дылы бэл Г.И.Поскачин Сивцеви уу иһэ-иһэ хайгыыр санаатын толору тутуһан туран тыл этэртэн тардынна, тыл этээччи табаарыстарга тыл бырахсан сыҥаахтарыгар олорсо сатаата».
Ити тыллары ааҕан баран киһи: «Григорий Поскачин кырдьык иһин турар принципиальнай киһи эбит», — диэн санааҕа кэлэр.
«Эдэр большевик» хаһыат «норуот өстөөҕүн», «националист» быһыытынан саралаабыт дьонноро бары хаайыллыбыттара. «Норуот өстөөхтөрүн» утары охсуһууга улахан үтүөлээх С.П.Кылатчанов Саха государственнай издатсльствотын директорынан өрө таһаарыллыбыта. Кини «Кыым» хаһыат 1938 сыл ахсынньы 21 күнүнээҕи нүөмэригэр бэчээттэппит «Марксистскай-ленинскэй литератураны маассабайдык таһаарар иһин» ыстатыйатыгар: «Издательство дьыалата бу идейнэй фронт учаастага буолар. Бэчээт большевистскай партия илиитигэр кыайыылаах улуу орудиенан буолар. Ол иһин өстөөхтөр издательство дьыалатын бэйэлэрин илиилэригэр ыларга уонна Советскай былааһы утары сидьиҥ охсуһууну ыытарга соруммуттар. Маннык сыалынан өстөөхтөр Потапов, Поскачин, Жегусов уо.д.а. издательство аппаратыгар хорҕойбуттар», — диэн кыайан-хотон, чуолаан Григорий Поскачины үөҕэн суруйбута.
Григорий Поскачин 1938 сыллаахха балаҕан ыйын 9 күнүгэр хаайыллыбыта. Кинини националистическай, контрреволюционнай тэрилтэ чилиэнин быһыытынан культурнай фроҥҥа куорҕаллыыр үлэни ыытыыга буруйдаабыттара. Кини хаайыыга үөҕүүнү, атаҕастабылы, кырбаныыны этинэн-хаанынан билбитэ. Сүүрбэ түөрт эрэ саастаах эдэр киһи инники кэскилэ сарбыллыбыта, олоҕо огдолуйбута, аата-суола алдьаммыта. Саха АССР Верховнай суутун холуобунай дьыалаларга коллегията 1939 сыл муус устар 8 күнүттэн 14 күнүгэр диэри Григорий Поскачин сууттанар дьыалатын көрөн баран, кинини 58-с ыстатыйа 2-с, 7-с, 11-с чаастарынан 15 сыл болдьохтоох хаайыыга бириигэбэрдээбитэ. Ол гынан баран кини ааһынан, РСФСР Верховнай Суутун холуобунай дьыалаларга Судебнай коллегиятын 1939 сыл ахсынньы 23 күнүнээҕи быһаарыытынан Григорий Илларионович Поскачин холуобунай дьыалата тохтотуллубута уонна хаайыыттан босхоломмута.
Григорий Поскачин төһө да хаайыыттан босхолоннор, оччотооҕу кэмҥэ «норуот өстөөҕүн» дьаралыга иҥэриллибит киһитин ким да сэргии, «сээн» дии көрсүбэтэҕэ. Онон, билэр дьон кэпсииллэринэн, кини муор-туор сылдьыбыта үһү.
Григорий Поскачин олоҕо олус кылгас этэ. Кини таптыыр дьахтарын сылааһын билбэтэҕэ, аал уоту оттубатаҕа, алаһа дьиэни тэниппэтэҕэ, төрөтөр оҕону төлкөлөөбөтөҕө. Баҕар, бу кыракый ыстатыйаны ааҕан баран, кинини билэр дьоннор өссө тугу эмэни биллэриэхтэрэ диэн эрэнэбит.
1989с.
Из книги «Ыллыам сырдык кыайыы уйэтин.
Григорий Поскачин оло5о, айар улэтэ.» -150-155 с.
Из фондов Центральной библиотеки имени О. Д. Федоровой
МКУ Верхневилюйской МЦБС
#краеведческийотдел #центральнаябиблиотекаимениО.Д.Федоровой #МКУВВМЦБС
