Өрөспүүбүлүкэ кэлэр сыллардааҕы судаарыстыбаннай бюджета тыырыллыан иннинэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин парламенын бастакы вице-спикерэ Александр Жирков өрөспүүбүлүкэҕэ оҥоһуллар норуоттар икки ардыларынааҕы гуманитарнай бырайыактары салгыы өйөөһүн туһунан сүбэ мунньахтары тэрийэн ыытта.
- Саха сирин норуоттарын материальнай уонна духуобунай нэһилиэстибэтин үөрэтии салҕаныаҕа
Бу киэҥ далааһыннаах үлэ биир сүрүн олугунан Саха сиригэр «Саха сирин норуоттарын материальнай уонна духуобунай культурата (XVII – XX үйэ саҕаланыыта) аан дойду музейдарыгар» диэн ааттаах элбэх томнаах альбом-каталогу оҥорон таһаарыы буолар. Альбом-каталогу бэлэмнээһиҥҥэ М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университетын, Арктикатааҕы культура уонна искусство институтун, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай художественнай музейын үлэһиттэрин бөлөҕө хаһыс да сылын үлэлиир. Бу үлэ Холбоһуктаах Нациялар Тэрилтэлэрин Төрүт омуктарын бастайааннай форумун өйөбүлүнэн тэриллэр. Бастакы тома 2017 с. тахсыбыта. Ол томҥа Америкатааҕы айылҕа историятын музейын (Нью-Йорк к.) уонна Смитсон музейын (Вашингтон к.) фондаларыттан булуллубут 1600-тэн тахса саха уонна Саха сирин хотугу норуоттарын туттар тэриллэрин, таҥастарын-саптарын уонна кыргыска туттар сэптэрин-сэбиргэллэрин сиһилии ойуулааһын киирбитэ.
Академическай каталог иккис тома 2020 с. тахсыбыта. Онно ааспыт үйэлэргэ Германия музейдарыгар тиийбит Саха сирин норуоттарын олоҕун-дьаһаҕын, үгэстэрин көрдөрөр 1000-тан тахса ахсааннаах оҥоһуктар киллэриллибиттэрэ.
Ил Түмэн бастакы вице-спикерин ыҥырыытынан сүбэ мунньахха өрөспүүбүлүкэ Национальнай художественнай музейын директора Влада Тимофеева, бу музей директорын солбуйааччы Юлия Кравцова, «Айар» кинигэ кыһатын сүрүннүүр редактора Айсена Тимофеева, тас сибээстэһии уонна норуоттар дьыалаларын министиэристибэтин салаатын салайааччы Айталина Никифорова кытыннылар. Кэпсэтиигэ куйаар ситиминэн СӨ Бырабыыталыстыбатын тустаах салааларын салайааччылара кыттыстылар.
Германия музейдарыгар Саха сиригэр сыһыаннаах оҥоһук элбэҕинэн, үлэни салайааччы Александр Жирков этиитинэн, Германия музейдарын туһунан соҕотох буолбакка, икки тому бэлэмниир дьаһал ылыллыбыта. Ол дьаһал быһыытынан, «Германия музейдара» диэн бастакы кинигэ былырыын тахсыбыта. Бу томҥа Берлиннээҕи этнология музейыгар, Грасси этнографияҕа музейыгар (Лейпциг к., Дрезден к.), Аан дойдутааҕы культура музейыгар (Франкфурт-на-Майне к.), Геттинген университетын этнологияҕа музейыгар көстүбүт этнографическай матырыйааллар киирбиттэрэ.
СӨ Национальнай художественнай музейын салалтата Германияҕа аналлаах иккис кинигэни бэлэмнээһин туһунан отчуоттаата. Иккис кинигэҕэ Гамбург куоракка баар этнология музейыгар, Раутенштраух-Йоста аан дойдутааҕы культураҕа музейыгар (Кёльн к.), Линден-Музей (Штудгардт к.), Уберси музейыгар (Бремен к.), Биэс континент музейыгар (Мюнхен к.) булуллубут коллекциялар түмүллэн, бэчээккэ тахсарга бэлэм буолбуттарын туһунан иһитиннэрии оҥоһулунна. Онон, бу ураты кинигэни Саха өрөспүүбүлүкэтэ төрүттэммитэ 100 сылыгар анаан, кэлэр сыл бастакы аҥарыгар бэчээттээн таһаарарга этилиннэ. Бу дьоһуннаах үлэ «Айар» кинигэ кыһатыгар бэчээттэнэрэ быһаарылынна.
Саха сирин норуоттарын материальнай уонна духуобунай культуратын туһунан альбом-каталогу оҥоруу ХНТ түһүлгэтигэр биһирэммитэ уонна аан дойду норуоттарын культураларын үйэлээх баайын харыстааһыҥҥа холобур буолар үлэ быһыытынан биллэриллибитэ.
Мунньахха элбэх томнаах альбом-каталогу бэлэмнээһин, научнай-чинчийэр уонна хомуйар үлэлэр салгыы үбүлэниилэрин туһунан көрүлүннэ. «Бырайыагы өрөспүүбүлүкэ салалтата, Ил Дархан Айсен Сергеевич Николаев, өрөспүүбүлүкэ общественноһа өйүүр. Инникитин Европа атын (Германияттан ураты) музейдарыгар үлэ түмүктэнэн, туспа кинигэнэн тахсыахтаах. Ол кэнниттэн дьэ, тас дойдулары бүтэрэн, Санкт-Петербурга, Нижнэй Новгородка, Россия Федерациятын атын бөдөҥ музейдарыгар уонна бэйэбит музейдарбытыгар баар баай нэһилиэстибэбитин аан дойду көрүүтүгэр-билиитигэр таһаарыахтаахпыт», – диэн Александр Жирков сүбэ мунньаҕы түмүктээтэ.
2. «Мэҥэлэр саха национальнай интеллигенциятын
үөскээһинигэр сүрүн олугу уурсубуттара»
Салгыы Александр Жирков саха норуотун судаарыстыбаннаһын туруулаһыыга саха бастакы көлүөнэ интеллигенциятын суолтатын көрдөрөр үлэни тэрийии дьаһалларын дьүүллэстэ. Кэпсэтиигэ бастатан туран «Саха бастакы көлүөнэ интеллигенцията уонна Саха сирин судаарыстыбаннаһын төрүттэниитэ» диэн элбэх томнаах кинигэ сериятын салгыы таһаарыы, научнай-чинчийэр үлэ туһунан буолла. Бу кинигэ бастакы томнара тахсыахтарыттан өрөспүүбүлүкэ, бүтүн дойду, бастатан туран национальнай өрөспүүбүлүкэлэр, уопсастыбаннастарын киэҥ сэҥээриитин ылбыта. Бүгүҥҥү күҥҥэ үс кинигэ та5ыста: «В.В. Никифоров–Күлүмнүүр» (2016), «Сахалар 1912 сыллааҕы бастакы уобаластааҕы сийиэстэрэ» (2021), «Бастакылар – Предтеча» (2021). Билигин бу серия чэрчитинэн Саха автономнай өрөспүүбүлүкэтин бастакы конституциятын оҥорсубут, ВЯОНУ-ну (Временное Якутское областное народное управление – сэбиэскэй былаас контрреволюционнай тэрилтэнэн ааттаабыта) салайбыт, кэлин Кытайга тахсан олохсуйбут Георгий Семенович Ефимов, Амма улууһун бастакы кулубата Афанасий Петрович Рязанскай, Дүпсүн Афанасьевтарын уонна да атын саха оччотооҕу биллиилээх дьонун олохторун-үлэлэрин сырдатар кинигэлэр бэчээккэ бэлэмнэнэллэр.
СӨ бастакы Президенэ М.Е. Николаев этиитинэн, бу серияҕа Алексей Елисеевич Кулаковскай уопсастыбаннай-сырдатар үлэтин арыйар туспа кинигэ эмиэ тахсыаҕа. Кинигэлэр Өрөспүүбүлүкэ 100 сылыгар ананан, 2022 сылга тахсаллара күүтүллэр.
Инникитин ыытыллыахтаах үлэ сүнньүнэн Александр Жирков «Саха бастакы көлүөнэ интеллигенцията уонна Саха сирин судаарыстыбаннаһын төрүттэниитэ» серияҕа Мэҥэ Хаҥалас улууһуттан төрүттээх дьон олоҕун-үлэтин сырдатыыны уонна бу хайысхаҕа научнай-чинчийэр үлэ туругун туһунан дьүүллэһиини тэрийдэ. Мунньахха Мэҥэ Хаҥалас улууһун баһылыга Николай Старостин (куйаар ситиминэн), Ил Түмэҥҥэ бу улуустан талыллыбыт парламентарийдар Юрий Баишев, Андрей Находкин, Саха судаарыстыбаннай холбоһуктаах музейын сүрүн научнай үлэһитэ Егор Шишигин, Дьокуускай к. ытык кырдьаҕастарын Сүбэтин бэрэссэдээтэлэ Николай Лепчиков, суруналыыс Иван Ксенофонтов, Бүтэйдээх оскуолатын музейын салайааччыта Константин Родионов, Дьокуускайдааҕы художественнай училище директора Кирилл Гаврильев, Бүтэйдээх нэһилиэгин баһылыга Александр Слепцов, научнай консультант Пантелеймон Петров кытыннылар.
Александр Жирков мустубут дьоҥҥо саха бастакы көлүөнэ национальнай интеллигенцията үөскээбит төрүттэрин, саха бастакы үөрэхтээхтэрэ Саха сирин судаарыстыбаннаһын олохсутууга үлэлэрин суолтатын туһунан кэпсээтэ. «Саха сиригэр олохтоох интеллигенция үөскээһинэ, син эмиэ Россияҕа курдук, туспалардаах, уратылардаах этэ. Россия судаарыстыбатыгар холбонуу, бу судаарыстыбаҕа саҥа холбоммут норуоттар социальнай-правовой балаһыанньалара, олохторун эйгэтэ атын-атын буолуута уонна ону сөпсөөбөккө норуот өйө-санаата эрдэ уһуктуута империя атын да муннуктарыгар национальнай интеллигенция үөскээһинигэр сүрүн төрүөт буолбута. Саха омугун кыахтаах өттө – үпкэ-харчыга улаханнык хаайтарбат, үөрэҕирэр кыахтаах уонна ордук тэрээһиннээх бас-көс өттө – төрөөбүт норуоттарын дьылҕатын туһугар туруулаһыыны хара маҥнайгыттан тус бэйэлэригэр анаан-минээн сүктэриллибит сорук (миссия) курдук ылыммыттара, – диэтэ Александр Жирков. – Маннык хабааннаах дьулуһуу сыыйа олохсуйан, тиһэҕэр – өрөспүүбүлүкэбит судаарыстыбаннаһа төрүттэниитигэр сүрүн олук, тирэх буолбута». Александр Николаевич норуот чулуу дьонун олоҕун үөрэтии суолтатын бэлиэтээн туран, сахаҕа үөрэх-билии сайдыытыгар, сурук-бичик тарҕаныытыгар, бэйэни омук быһыытынан сананыы күүһүрүүтүгэр итиэннэ норуот инникитин туруулаһыыга Мэҥэ Хаҥаластан төрүттээх дьон өҥөлөрүн анаан бэлиэтээтэ. «Мэҥэлэр саха национальнай интеллигенциятын үөскээһинигэр сүрүн олугу уурсубуттара, – диэн чопчулаан эттэ А.Н. Жирков. – Ити дьон үтүө ааттарын үйэтитии – норуот ытык иэһэ».
Мунньах түмүгүнэн Бүтэйдээхтэн төрүттээх Поповтар, ону тэҥэ П.Ф. Лепчиков, Г.В. Никифоров–Манньыаттаах уола, Г.И. Соловьев уонна да атын урукку Саха уобалаһын Мэҥэ уонна Илин Хаҥалас улуустарыттан төрүттээх революция иннинээҕи биллиилээх дьон олохторун сырдатыыга научнай-чинчийэр үлэни салгыы ыытар анал бөлөхтөрү тэрийэр туһунан быһаарыы ылылынна.
«Саха бастакы үөрэхтээхтэрин, бастакы көлүөнэ национальнай интеллигенциятын олоҕун-үлэтин үөрэтии, киэҥ эйгэҕэ билиһиннэрии инникитин даҕаны салҕана туруоҕа, – диэтэ Александр Николаевич. – Кэлэр өттүгэр бу үлэҕэ урукку Саха уобалаһын Боотурускай, Таатта улуустарыттан, Бүлүү, Халыма уонна Өлүөхүмэ уокуруктарыттан төрүттээх саха интеллигенциятын бастакы бэрэстэбиитэллэрин олохторун-үлэлэрин сырдатыы холбоһуоҕа».
Саха сирин интеллигенцията төрүттэммит историятын кэрэһэлиир серияны оҥорууну өрөспүүбүлүкэ салалтата өйүүрүн бэлиэтиир тоҕоостоох. Бу киэҥ хабааннаах, кэскиллээх үлэҕэ биһиги өрөспүүбүлүкэттэн биллиилээх историктар, филологтар, философтар, кыраайы үөрэтээччилэр, архыып үлэһиттэрэ кыттыһан үлэлии-хамсыы сылдьалларын анаан бэлиэтиир тоҕоостоох.
- Аан дойду норуоттарын эпическэй айымньылара
Саха парламенын бастакы вице-спикерэ өссө биир сүбэ мунньаҕы Аан дойду, түүр омуктар бастыҥ эпическэй уус-уран айымньыларын тарҕатыы дьаһалларыгар уонна ол үлэҕэ Саха Өрөспүүбүлүкэтэ кыттыытыгар анаата. Мунньахха СӨ судаарстыбаннай сүбэһитэ Андрей Борисов, СӨ «Олоҥхо» ассоциациятын президенэ Февронья Шишигина, бу тэрилтэ вице-президенэ Елена Протодьяконова, «Геокультура сайдыытын институтун» салаатын салайааччы Сардаана Брызгалова, Олоҥхо театрын директора Мария Турантаева уо.д.а. кытыннылар.
Эпическэй айымньылары тар5атыыга биир сүрүн суолталаах үлэнэн кэнники кэмҥэ бу айымньылары хардарыта тылбаастааһын буолла. Үлэ Александр Жирков көҕүлээһининэн саҕаламмыта, онтон ЮНЕСКО тэрилтэтэ өйөөн, үлэ норуоттар икки ардыларынааҕы статустаммыта. Аан бастаан, 2014 с. кыргыз норуотун аан дойдуга киэҥник биллэр эпоһа «Манас» кылгатыллыбыт вариана сахалыы тылбаастанан, бастакы олук ууруллубута. Маны сэргэ Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтигэр саха норуотун улуу Олоҥхото – П.А. Ойуунускай «Дьулуруйар Ньургун Боотура» кыргызтыы тылбаастанан тахсыбыта. Ол кэнниттэн М.К. Аммосов аатынан ХИФУ учуонайдара уонна да атын специалистар сыраларынан алтай эпоһа «Маадай Хара» (2016), башкир эпоһа «Ураал Баатыр» (2017) сахалыы тылбаастанан, туспа кинигэлэр буолан тахсыталаабыттара. Башкир учуонайдара «Дьулуруйар Ньургун Боотуру» башкирдыы тылбаастаан сүнньүнэн бүтэрдилэр. Бу күннэргэ тыва «Хунан Кара» диэн эпоһа сахалыы тылбааһа оҥоһулла сылдьар. «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхо алтай омук тылынан тылбаастанан туспа кинигэнэн таҕыста.
Александр Жирков мустубут дьоҥҥо «Дьулуруйар Ньургун Боотур» алтайдыы тылбааһын билиһиннэрэ Саха сиригэр Алтай Өрөспүүбүлүкэтин үһүс ыҥырыылаах Эл Курултайын Бэрэссэдээтэлэ, РФ сэттис ыҥырыылаах Судаарыстыбаннай Думатын депутата, Алтай Өрөспүүбүлүкэтин Баһылыгын сүбэһитэ Иван Белеков салайааччылаах дьоҕус делегация кэлээри сылдьарын иһитиннэрдэ. СӨ судаарыстыбаннай сүбэһитэ Андрей Борисовы кытта сөбүлэһиннэрэн, «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхо алтайдыы тылбааһын саха ааҕааччыларын киэҥ араҥатыгар таһаарыы тэрээһиннэрин сэтинньи бүтүүтүгэр – ахсынньы саҕаланыытыгар ыытыллар Олоҥхо декадатын итиэннэ РФ народнай артыыһа уонна искусствотын үтүөлээх деятелэ А.С. Борисов 70 сааһыгар аналлаах айар декадатын кытта алтыһыннаран холбуу ыытарга быһаарыы ылылынна.
«Маадай Хара» айымньы алтай норуотун эпическэй айымньыларыттан биир бастыҥнара. Биһиги Андрей Борисовпыт 2018 с. Алтай Өрөспүүбүлүкэтин киин куоратыгар Горноалтайскайга «Маадай Хара» спектаклы туруорбута. Андрей Саввич, Алтай улуу айымньытын ис хоһоонун дириҥник өйдүүрбэр бу айымньыны сахалыы аахпытым көмөлөспүтэ диэн бэлиэтээтэ.
- Олоҥхо Дьиэлэрин үлэтэ судаарыстыбанан өйөнүөхтээх
Туспа мунньахха СӨ «Олоҥхо» Ассоциациятын салалтатын кытта өрөспүүбүлүкэҕэ быйыл Олоҥхо Декадатын тэрийии дьүүллэһилиннэ. Февронья Шишигина уонна Олоҥхо театрын директора Мария Турантаева өрөспүүбүлүкэ культурнай олоҕор дьоһун суолталаах түгэҥҥэ бэлэмнэнии хайдах баран иһэрин туһунан сиһилии билиһиннэрдилэр.
Ааһан эрэр сыл биир бэлиэ түгэнинэн Саха уобалаһын үгүс улуустарыттан тоҕуоруспут илбистээх олоҥхоһуттар уонна тойуксуттар көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тиэрдибит ураты эпическэй искусстволара утумнаан үөскээбит сиригэр, ыраах Өлүөхүмэ улууһугар тэриллибит Олоҥхо ыһыаҕа буолла. Өҥ сирдээх-уоттаах, дьоллоох-соргулаах туоналаах, элбэх омук мустан эйэ-дэмнээхтик олохсуйбут кырдьаҕас Өлүөхүмэ сиригэр быйыл, ханнык да мэһэйдэртэн иҥнибэккэ Саха ыһыаҕа, Олоҥхо ыһыаҕа алҕаабыт курдук тэриллибитин дьон-сэргэ мэктиэлиир.
Аны эмиэ быйылгы дьылга «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхо алтай тылынан тахсыыта эпическэй нэһилиэстибэни тарҕатыыга биир дьоһун үктэл буолла. Ол иннинэ «Бичик» кинигэ кыһата алтай норуотун «Маадай Хара» диэн эпоһын сахалыы тылбааһын бэчээттээн таһаарбыта.
Мунньахха Александр Жирков улуустарга аһыллан үлэлии турар Олоҥхо Дьиэлэрин үбүлээһин туһунан боппуруоһу хаттаан көтөхтө. СӨ культураҕа уонна духуобунай сайдыыга министиэристибэтигэр (Ю.С. Куприянов), СӨ Геокультура сайдыытын институтугар (А.С. Борисов), СӨ «Олоҥхо» Ассоциациятыгар (Ф.В. Шишигина) бу уталытыллыбакка быһаарыллыахтаах соругу тардыбаттарыгар этилиннэ. Александр Жирков улуустааҕы Олоҥхо Дьиэлэрин анал статуһун быһаарар туһунан сорудах өрөспүүбүлүкэ культураҕа уонна духуобунай сайдыыга министиэристибэтигэр көтөҕүллүбүтэ балайда буолбутун бэлиэтээтэ. «Улуустарга тэриллибит Олоҥхо Дьиэлэрин улуус үбүлүүрүн таһынан судаарыстыба өттүттэн өйүүр дьаһаллары ылынар туһунан этии күн бүгүҥҥэ диэри толоруллубакка, уһаан-тэнийэн, олоҕо суох тардыллан иһэр. Биһиги өрөспүүбүлүкэ салалтатын, Ил Дархан тус бэйэтин бигэ өйөбүлүгэр тирэҕирэбит эрээри омук духуобунай-эстетическэй сайдыытын биир сүрүн киинэ буолар Олоҥхо Дьиэлэрин судаарыстыба өттүттэн өйүүр көдьүүстээх торуму күн бүгүнүгэр диэри тобула иликпит. Ээл-дээл буолбут биирдиилээн чиновниктар көһүүн сыһыаннарыттан иҥниэ суохтаахпыт. Дьиҥэр, сорук сүрдээх чопчу – Олоҥхо Дьиэлэригэр улууһу таһынан, өрөспүүбүлүкэ өттүттэн эмиэ көмө оҥоһуллуохтаах. Тылынан, сүбэнэн-аманан уонна, ону таһынан, үбүнэн-харчынан эмиэ. Күн-дьыл баран иһэр, үлэлии сатыыр дьон сөптөөх өйөбүлү ылбаттар. Быйылгы дьылы ааспакка тустаах дьаһал ылыллыахтаах», – диэн саха парламенын бастакы вице-спикерэ дьүүллэһиини түмүктээтэ.
Сергей Васильев,
Ил Түмэн пресс-сулууспата
Хаартыска5а: 1) Национальнай художественнай музей научнай-чинчийэр бөлөҕө Раутенштраух-Йоста аан дойдутааҕы культураҕа музейыгар; (2, 3) Мэҥэлэр саха бастакы көлүөнэ интеллигенциятын историятын сырдатыыга кытталлар; 4) Аанньаах хочотугар Олоҥхо ыһыаҕар.
