Уурбут-туппут курдук чөкөтүк хомуллубут дьоҕус хос түннүгүн анныгар күрэҥсийбит баттахтаах сааһыра барбыт эмээхсин дьахтар туоһунан иһит тигэ олорор. Сирэйэ сырдыктык сыдьаайбыт, өтөр-өтөр туос мэһэмээнин тэйиччи ууна тутан төбөтүн кыҥната-кыҥната көрөн ылар уонна эмиэ тобугар ууран иистэммитинэн барар. Арааһа кимиэхэ эрэ анаан эмиэ биир кэрэ көстүүлээх мааны иһиккэ үтүө куту, истиҥ иэйиини иҥэрэн иистэнэ олорор… Симэн олорор харахпар тохтоон ааспыт соһуччу көстүү миигин көмүс түһэҕэр көтөҕөн күн сирин көрдөрбүт күн күбэй ийэм, оҕолорум тапталлаах эбээлэрэ, сиэннэрим күндүттэн күндү хос эбээлэрэ, тыыл уонна үлэ бэтэрээнэ Александра Васильевна туһунан дьикти өйдөбүл сыдьаайа буолан дууһабын угуттаан ааста…
Ийэм киһи уонна дьахтар быһыытынан дьылҕата ааспыт үйэҕэ төрөөн, олорон, үлэлээн-хамсаан ааспыт бэйэтин үөлээннээхтэриттэн уратыта суох буолуо.
Аҕатынан сыдьаана Илин эҥэр Намыттан үһүлэр. Ийэтинэн удьуора Бүлүү Торуой Чочутун Сэттэбиннээҕинэн, Орообунатынан тэнийэн үөскээбит Нэмнэкэ аҕатын ууһуттан төрүттээх.
Дьылҕа Тойон дьоҥҥо тус-туһунан аналы түстүүр.
Элбэх оҕолоох баай-талым олоҕо суох төрөппүттэрэ сэниэтик олорор, ол эрээри сааһыгар оҕоломмотох аҕатын эдьиийэ аахха иитиигэ биэрбиттэр. Ииппит ийэлээх аҕата, түөлбэлэригэр ытыктанар сир түннүгэ дьон, аһара тараҥнаппакка, аһара үтүрүйбэккэ ииппиттэрэ да буоллар ийэм үйэтин тухары ийэ-аҕа дьиҥнээх истиҥ тапталын билбэтэҕиттэн саҥата суох хомойор курдуга.
Ийэм сэрии кэмин оҕотун кыһалҕатын барытын билбитэ. Үөрэнэр эрдэҕинэ ботаника, география, нуучча тылын уруоктрарын сөбүлүүрэ, ыраастык уонна сөпкө суруйууга оҕолортон чорбойоро. Бырааһынньыктарга ыллыыра, онноҕор “Ньургун Боотур” олоҥхону туруорууга Аан Алахчын Хотун буолан хатыҥ лабаатын быыһыттан көстөн олорон ыллаан учуутала Василий Ивановичтан хайҕаммыт.
1942 сыл… Ийэм бу сылы кини сырдыкка, үрдүккэ талаһан үөрэхтээх киһи буолуохтаах дьылҕатын быспыт сылынан ааҕара. Уон үс саастаах кыыс сайын сиилэс угуутугар үлэлии сылдьан сиилэс сарайа сууллан, онно баттатан суорҕан-тэллэх киһитэ буолбута. Өр ыалдьан, син бэттэх кэлэн, үтүөрэн, устунан оскуола алта кылааһын кэннэ үөрэнэн бүтэн, сэрии кэмигэр колхуос үлэһитэ буолбута. Бу ыарыыта арахпат дьарҕа буолан сааһын тухары эрэйдээбитэ, аҥар бүөрдээх хаалбыта. Онтон ыла колхуос бары араас үлэтигэр, үксүгэр сүөһү иитээччинэн, ыанньыксытынан үлэлээбитэ.
Таптал… Хас биирди киһи олоҕор бастакы тапталын хаһан эрэ көрсөн эрдэҕэ. Ийэм аан бастаан 20 саастааҕар таптаабыта сибэкки буолан сириэдийэ тыллыбатаҕа, күөрэгэй буолан күрэйэ көппөтөҕө. Арай, ол туоһута буолан күн сиригэр ийэм улахан кыыһа — мин кэлбитим.
Ыал буолан олох тэриниэн ол саҕана үөлээннээх уолаттар үгүстэрэ сэрииттэн эргиллибэтэхтэрэ, дэриэбинэҕэ төннүбүт аҕыйах киһи бэйэлэрэ тустаах олохторун булуммуттара. Ол да буоллар ийэбит өссө Ирина уонна Роман диэн уоллаах кыыһы төрөтөн бэйэтэ улахан ыал буола түспүтэ.
Биһиги үһүөн үүт-тураан оҕо сааспытыгар орто дойду олоҕун муудараһын иҥэриммит эбэбит тапталынан бүөбэйдэнэн, бэйэтэ да билбэтинэн саха кутун-сүрүн дууһабытыгар иҥэрбитин ылынан ийэбитигэр туһа дьон буола улааппыппыт.
Ийэбит биир күн өрөөбөккө, быыһыгар ыалдьа-сүтэ, быыкаан хамнас сыыһыгар биһигини ииппит үтүөтүгэр махтанан кини 50 сааһын туолан биэнсийэҕэ тахсарын оҕолор бары үөрэхтэнэн, үлэһит буолан, дьиэ-уот тэринэн, өссө үс сиэн оҕону бэлэхтээн көрсүбүппүт. Уонна салгыы биир да күн үлэлэппэккэ сынньалаҥнык сылдьар усулуобуйатын тэрийбиппит.
Ийэбит барахсан сүрэҕэ сөбүлүүр эгэлгэ ииһинэн дьарыктанан, түүлээх таҥастан саҕалаан, баайыы арааһын, быысыбайы, оҕуруо оһуору, кыбытыы ииһи баһылаан, туосчут бэрдэ буолан араас быыстапкаларга кыттан Саха Республикатын норуотун маастара буолбута. Улууска кэлэр-сылдьар ыалдьыттарга, биллэр-көстөр дьон үбүлүөйдэригэр сакаастары тигэрэ. Оннооҕор Японияттан, Германияттан, Америкаттан сылдьыбыт хас да ыалдьыт дьикти-мааны оһуордаах-мандардаах туос иһиттэрин кэрэхсээн атыылаһан барбыттара. Саамай киэн туттуутунан Саха Республикатын бастакы Президенэ М.Е. Николаев 65 сааһынан улуус дьаһалтатын эҕэрдэ аадырыһыгар туостан сүрдээх сиэдэрэй тас оҥорбутун ааҕара.
Соҕотох бэйэтэ, айылҕа биир маанылаах оҕото, сир биир кэрэ киһитэ буолан бу олоххо олоро ааспытын туоһулаан туйаҕын хатарар оҕолоро олоҥхо дойдута Сунтаартан, саха төрүт түөлбэтэ Үөһээ Бүлүүттэн, ыраах хоту Муоматтан, Абыйтан силис-мутук тардыылаах күтүөттэрдэнэн, кийииттэрдэнэн киэҥ аймах-билэ ытык-мааны киһи буолбута.
Билигин кини сиэннэрэ, хос сиэннэрэ бары үрдүк анал үөрэхтээх үлэһиттэр Москва, Казань, Дьокуускай, Бүлүү куораттарыгар олороллор. Оҕолоро кини сырдык кэриэһигэр үөрэммит оскуолатын бүтэрэр үөрэнээччигэ анал стипендия олохтообуппут 14 сыл буолла.
Олох хайа ыарахаттарыттан хаһан да чаҕыйбатах, өрүү үтүөнү, үйэлээҕи эрэ кэрэһилээн очурдаах-чочурдаах орто дойдуга кэлбит аналын толору толорбут, биһиэхэ олоҕу бэлэхтээбит дьоҕус намчы бэйэтинээҕэр уон төгүл күүстээх санаалаах, булгуруйбат эрэллээх биһиги ийэбит дьоллоох дьылҕалаах саха дьахтарын сырдык аата, күндү мөссүөнэ мэлдьи арчылыы, араҥаччылыы сылдьар.
Үйэ-саас махтал, таптал, сырдык өйдөбүл…
Надежда Николаевна Иванова,
Саха Республикатын культуратын үтүөлээх үлэһитэ,
Россия суруналыыстарын Союһун чилиэнэ,
Бүлүү улууһун бочуоттаах олохтооҕо
